De meest unieke monumenten van Haarlemmermeer

Boerderij Andreas Hoeve

• Bouwjaar: 1864
• Adres: Hoofdweg 1741
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: De Andreas Hoeve is een zogenaamde langhuisboerderij. De in ambachtelijk-traditionele stijl uitgevoerde boerderij dateert uit 1864. Een langhuisboerderij is een boerderij waarbij het woonhuis en het achterhuis onder één dak in elkaars verlengde liggen. Voorbeeld was het oud-Friese langhuis, een historisch boerderijtype dat voorkwam in Noord-Holland, Friesland, Groningen en het Duitse kustgebied.  

Boerderij Meerhof

• Bouwjaar: 1893
• Adres: Hoofdweg 1695
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: De hoofdvorm van deze kop-hals-rompboerderij is sinds de bouw in 1893 ongewijzigd. De gevelindeling is evenwichtig met uitgesneden windveren en versiering onder de nok. De deur heeft nog de originele gietijzeren versiering. De vensteropeningen zijn ongeschonden. Het bedrijfsgedeelte is veel jonger dan het woonhuis. De boerderij is een goed voorbeeld van een typisch Haarlemmermeers akkerbouwbedrijf.

Complex: Boerderij Vondel's Landleeuw

• Bouwjaar: 1935
• Adres: Hoofdweg Oostzijde 1666
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: Vondel's Landleeuw is een bijzonder boerderijencomplex in Abbenes dat als rijksmonumentaal complex is aangewezen. Het hele boerderijcomplex bestaat uit een woonhuis met stallen, graanschuur, wagenschuur en toegangshek. De gebouwen staan in een U-vorm rondom een binnenplaats. De stijl is traditionalistische baksteenbouw. Zo'n grootschalige opzet is kenmerkend voor veel agrarische bedrijven uit de periode 1850-1940 in de Haarlemmermeerpolder. De naam ‘Vondel's Landleeuw’ verwijst naar het gedicht ‘Aen den Leeuw van Hollant’ waarin Joost van den Vondel in 1641 zijn steun betuigt aan voorstellen voor "het uitmalen van 't Haerlemmer meer". In het gedicht wordt het water als een wolf voorgesteld en Holland als een leeuw. 

Graf dr. Jan Pieter Heije

• Bouwjaar: 1876
• Adres: Dokter Heijelaan 80
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Het grafmonument en de naastliggende begraafplaats zijn een goed voorbeeld van de 19e-eeuwse funeraire stijl. Kenmerkend is dat de begraafplaats ook bedoeld was als een rustgevende omgeving waar men kon wandelen. Arts en dichter Jan Pieter Heije (1809 – 1876) speelde een belangrijke rol in de zuidelijke punt van Haarlemmermeer. Hij verbleef regelmatig in Abbenes waar zijn schoonvader een boerderij bezat. In 1865 vroeg toestemming om er een familiegraf te stichten. Hij schonk 0,3 hectare land aan de Hervormde gemeente van Abbenes. Het grafmonument zelf is betaald door de Nederlandse schooljeugd. Het grafmonument is ontworpen door Willem Molkenboer (1844 - 1915) en vervaardigd uit hardsteen. 

Landbouwschuur (Complex Vondel's Landleeuw)

• Bouwjaar: 1935
• Adres: Hoofdweg Oostzijde 1666
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: Vondel's Landleeuw is een bijzonder boerderijencomplex in Abbenes dat als rijksmonumentaal complex is aangewezen. De landbouwschuur is gebouwd op een rechthoekig grondplan en heeft een afgewolfd zadeldak met keramische pirons op de nokhoeken.  

Nederlands Hervormde Kerk

• Bouwjaar: 1868
• Adres: Hoofdweg Oostzijde 1764
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Deze zaalkerk en de daarbij horende torens zijn beeldbepalend voor Abbenes. Het gebouw is evenwichtig van architectuur en verkeert nog in de oorspronkelijke staat. De grondvorm is rechthoekig met aan de oostkant een aangebouwde consistoriekamer. In de voorgevel een rozetvenster en boven de deur een halve stralenkrans. De klokkentoren steunt op het dak en op twee kraagstenen in de voorgevel. De grond waarop de kerk is gebouwd werd door J.P. Heye geschonken aan het dorp. De eerste steen werd gelegd door zijn dochter Cornelia Sophia op 8 juli 1868. De kerk ligt iets hoger dan de rest van het dorp doordat hij is gebouwd op een voormalig eiland. 

Toegangshek (Complex Vondel's Landleeuw)

• Bouwjaar: 1935
• Adres: Hoofdweg Oostzijde 1666
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: Vondel's Landleeuw is een bijzonder boerderijencomplex in Abbenes dat als rijksmonumentaal complex is aangewezen. Het toegangshek bestaat uit twee bakstenen pijlers met hardstenen afdekplaten waarop de naam van de boerderij is uitgehouwen.  

Wagenschuur (Complex Vondel's Landleeuw)

• Bouwjaar: 1935
• Adres: Hoofdweg Oostzijde 1666
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: Vondel's Landleeuw is een bijzonder boerderijencomplex in Abbenes dat als rijksmonumentaal complex is aangewezen. De wagenschuur bestaat uit één bouwlaag met een schilddak. In het middelste gedeelte bevinden zich zes wagenschuren met dubbel opgeklampte deuren.  

Woonhuis (Complex Vondel's Landleeuw)

• Bouwjaar: 1935
• Adres: Hoofdweg Oostzijde
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: Vondel's Landleeuw is een bijzonder boerderijencomplex in Abbenes dat als rijksmonumentaal complex is aangewezen. Het woonhuis is loodrecht gebouwd op de Hoofdweg. Op de voorgevel is de naam “VONDEL'S LANDLEEUW” aangebracht.  De naam ‘Vondel's Landleeuw’ verwijst naar het gedicht ‘Aen den Leeuw van Hollant’ waarin Joost van den Vondel in 1641 zijn steun betuigt aan voorstellen voor "het uitmalen van 't Haerlemmer meer". In het gedicht wordt het water als een wolf voorgesteld en Holland als een leeuw.  

Boerderij

• Bouwjaar: onbekend
• Adres: Sloterweg 349
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Boerderij van het langgeveltype. Het doorgaande zadeldak heeft aan de achterkant een wolfseind en is gedekt met grijze oud-hollandse pannen. De voorgevel is ingedeeld met drie zesruiterramen. De ramen zijn opmerkelijk hoog in de gevel geplaatst, als gevolg van een onder het voorhuis gebouwde kelder. Zowel de leeftijd van deze boerderij als de zeldzaamheid van het langgeveltype zijn reden voor de monumentale status.  

Melkhuisje

• Bouwjaar: 1991
• Adres: Toevluchtstraat 17
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: De Amsterdamse jurist mr. J.P. van Amersfoordt bouwde in 1854 op deze plek boerderij De Badhoeve. Van Amersfoordt was een vooruitstrevend ondernemer en maakte van zijn bedrijf een modelboerderij waar hij nieuwe landbouwmethoden gebruikte, en ook demonstreerde. Als burgemeester van Haarlemmermeer (1863 – 1869) heeft Van Amersfoordt zich heel sterk ingezet voor de economische ontwikkeling van de polder en de gezondheid de bewoners. Boerderij De Badhoeve werd in 1904 afgebroken, waarna op dezelfde plek een eenvoudige boerenwoning werd gebouwd. De boerenwoning en bijgebouwen, waaronder het karnhuis, werden in de jaren 1980 gesloopt. Naast de nieuwe woonappartementen werd in 1991 een replica van het karnhuis gebouwd met de naam ‘Badhoeve’. Van Amersfoordt noemde zijn boerderij naar het nabijgelegen strandje Badhoeve aan het Haarlemmermeer waar Amsterdammers tot de inpoldering graag zwommen. Het melkhuis herinnert niet alleen aan landgoed ‘De Badhoeve’, waar Van Amersfoordt als eerste veehouderij combineerde met akkerbouw, maar ook aan de naam van waaruit de gemeente Badhoevedorp is ontstaan.   

Oranje Nassauschool

• Bouwjaar: 1931
• Adres: Burgemeester Amersfoordtlaan 61
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: De Oranje Nassauschool is in 1931 gebouwd in de stijl van de Amsterdamse School. Een aantal jonge Amsterdamse architecten ontwierp deze bouwstijl die vooral in Amsterdam en omstreken te vinden is. Ook internationaal is deze stijl steeds bekender geworden. In Haarlemmermeer is de Oranje Nassauschool een van de weinige gebouwen met deze bouwstijl in originele staat. Kenmerken van de bouwstijl in dit gebouw zijn: het gebruik van bakstenen en de versiering ervan. De ramen waarbij één kozijn is opgedeeld in kleine rechthoekige ramen. En de voorgevel waarin veel horizontale lijnen te ontdekken zijn. De Oranje Nassauschool was de winnaar van de titel Haarlemmermeers Monument van het jaar 2021.   

Rehoboth Kerkje

• Bouwjaar: 1921
• Adres: Nieuwemeerdijk
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: In 1921 werd een vergunning verleend voor de bouw van een zondagsschool op deze plek en in 1928 voor de bouw van een verenigingslokaal. Het pand werd toen mogelijk in gebruik genomen door de Nederlands Hervormde Rehobothkerk, die tot 1973 in het pand was gevestigd. Daarna is het pand in gebruik genomen als buurthuis. Kerken werden voornamelijk in de dorpen gebouwd. Het pand is een zeldzaam voorbeeld van een kerk aan de Ringdijk. Kenmerkend voor een kerkgebouw uit het begin van de 20e eeuw zijn de rondboogvensters en het roosvenster in de punt van de gevel.  

Rietveldschool

• Bouwjaar: 1958
• Adres: Edisonstraat 3
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: In 1958 kreeg Rietveld de opdracht een ontwerp te maken voor de Tweede Openbare Lagere School te Badhoevedorp. In 1963 werd de school opgeleverd. Na het overlijden van de architect in 1964 werd, in overleg met de familie Rietveld, besloten de school naar hem te vernoemen. De G.Th. Rietveldschool is een ingehouden ontwerp van Gerrit Rietveld. In de vormgeving van de school is de hand van Rietveld goed te herkennen. Met name dankzij de gebalanceerde verhoudingen die in de gevels het best tot uitdrukking komen en de zorgvuldige detaillering. In 1997 vond een omvangrijke renovatie plaats waarbij bouwkundige onderdelen van het gebouw aangepast zijn aan de eisen van de tijd, met zorg voor het behoud van de architectuur. De renovatie werd geleid door architect B. Mulder, oud-medewerker en vriend van Rietveld. 

Van Amersfoordtschool

• Bouwjaar: 1940
• Adres: Roerdompstraat 10
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Het schoolgebouw ligt in de Vogelbuurt, een uitbreidingswijk uit de jaren dertig en ontworpen in de tuindorpgedachte. Zowel het stedenbouwkundig plan als het ontwerp voor de school is van Wieger Bruin (1893 - 1971). De Vogelbuurt is grotendeels in de jaren dertig bebouwd en op hoofdlijnen nog intact. De school vormt een voor de wijk belangrijk stedenbouwkundig element, gelegen op een kruising van wegen, ruim opgezet met een speelplaats en bijbehorende schooltuin en de markante schoorsteen die boven de overige bebouwing uittorent. Het ontwerp komt voort uit de begin twintigste-eeuwse vernieuwende gedachte dat opvoeding en esthetiek met elkaar verweven moesten zijn. Het schoolgebouw is een typische gangschool waarbij de lokalen op het zuidwesten en zuidoosten zijn gericht en de gang op het noorden. De gangschool was het symbool van vooruitgang en was in de periode 1900 - 1950 de standaard geworden. In 1950 is het schoolgebouw aan de rechterzijde uitgebreid met nog twee klaslokalen waardoor een T-vormige plattegrond is ontstaan.Het schoolgebouw heeft kenmerken van het zakelijk expressionisme, wat herkenbaar is aan bijvoorbeeld de baksteenarchitectuur, de trapeziumvormen bij de ingang, de grote dakoverstekken, hellende daken, horizontale lijnen en de strakke strengpersstenen met een verdiepte en schuine voeg voor een mooie schaduwwerking. In 1941 werd het schoolgebouw gevorderd door de Duitse Strijdkrachten en op 31 juli 1944 werd het schoolgebouw weer vrijgegeven.  

Pompgebouw

• Bouwjaar: 1927
• Adres: Schipholweg 815
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Het pompgebouw is ontworpen in Amsterdamse School-stijl, te herkennen aan het gebruik van baksteen en de niet-symmetrische aanbouwen aan weerszijden. In de vensters bevinden zich stalen kozijnen met een roedeverdeling. In de voorgeveltop zie je het wapen van Amsterdam, net als in het smeedijzeren toegangshek. Het spiegelglas in de betonnen kozijnen aan de wegzijde is vervangen door glazen bouwstenen. Het pompgebouw is in gebruik als pompstation van Waternet (voorheen Gemeentewaterleidingen Amsterdam).   
   

Kerk en pastorie Johannes Evangelist

• Bouwjaar: 1930
• Adres: Hoofdweg 2030a en 2032
• Type: gemeentelijk monument
• Omschrijving: Roomskatholiek kerkgebouw uit 1930. Ontworpen door architecten Kees Barnholm en Theo van der Eerden in de stijl van de Amsterdamse School. De kerk is opgetrokken in de vorm van een Romeins kruis. Op de viering (dakkruising) staat een dakruiter (toren) van koper en leisteen. Steunberen ondersteunen de lange zijgevels. De gevel is van metselwerk in kettingverband van baksteen in waalformaat. In de verticale gevelopeningen glas-in-loodramen in stalen kozijnen. De inventaris van de kerk stamt uit de bouwtijd. De kerk werd gebouwd als bijkerk van de parochie in Lisse-Sassenheim voor de katholieken uit Buitenkaag (dat tot in de jaren 1960 Leeghwaterdorp heette) en omgeving.  

Portaalkraan

• Bouwjaar: 1970/1998
• Adres: Bennebroekerdijk 219
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: De blauwe stalen portaalkraan heeft gediend voor de overslag van grondstoffen voor de productie van beton. De oorspronkelijke kraan werd opgericht bij de bouw van betonfabriek De Cruquius die zich in 1970 vestigde aan de Bennebroekerdijk. De portaalkraan werd in 1998 vervangen door een replica. De portaalkraan loopt over een rails langs de oever van de Ringvaart, van het terrein van het bouwbedrijf over de weg en deels over het water. De kraan is waardevol als herinnering aan de bedrijvigheid langs de Ringdijk.   

Kringenwetboerderij

• Bouwjaar: na 1914
• Adres: Cruquiusdijk 120
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: De Kringenwetboerderij is onderdeel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten. Boerderij met een bescheiden woonhuis volgens de voorschriften van Kringenwet van 1853. Die wet bepaalde dat het schootsveld rond vestingwerken vrij moest blijven. Met toestemming kon gebouwd worden, maar dan met hout zodat het object snel kon worden verwijderd.  De kringenwetboerderij werd gebouwd binnen 300 meter van de Voorstelling bij Vijfhuizen, na toestemming van de minister van Oorlog. De boerderij is in 1995 - 1997 gesloopt en in dezelfde vorm herbouwd.  

Gemaal Cruquius

• Bouwjaar: 1847-1849
• Architect: Jan Anne Beijerinck
• Adres: Cruquiusdijk 27
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: Gemaal Cruquius is één van de drie stoomgemalen die tussen 1849 en 1852 het Haarlemmermeer hebben droog gepompt. Het gemaal bleef daarna tot 1932 in gebruik om de polder droog te houden. Van de 3 gemalen is Cruquius grotendeels in oorspronkelijke staat bewaard gebleven en is ingericht als museum. Ingenieur Jan Anne Beijerinck (1800 - 1874) was vanaf 1837 zowel leidinggevende van de droogmaking als ontwerper van de 3 stoomgemalen. Het gemaal heeft veel neogotische elementen zoals kantelen, steunberen, spitsbogen met geornamenteerd maaswerk (buiten) en versierde gietijzeren trappen en pilaren (binnen). Ontwerp en onderdelen van de stoommachine komen uit Engeland. Gemaal Cruquius en het dorp zijn genoemd naar de waterbouwkundige Nicolaus Cruquius (geboren Kruik). Als opziener van het hoogheemraadschap van Rijnland betrok hij in 1733 het gemeenlandshuis in Spaarndam. Veel van zijn waterbouwkundige plannen werden na zijn dood uitgevoerd, zoals de Nieuwe Waterweg en de droogmaking van het Haarlemmermeer. 

Boerderij Cruquiushoeve

• Bouwjaar: onbekend
• Adres: Cruquiusdijk 54
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Het complex bestaat uit een woonhuis, koestal en melkhuis annex paardenstal. Het woonhuis heeft een rechthoekige plattegrond en bestaat uit één woonlaag met daarboven een zolder met schilddak. Het heeft een symmetrisch ingedeelde voorgevel met deur met aan weerskanten twee schuiframen. Op de scheiding van gevel en dak zie je een fries en een geprofileerde gootlijst. Het cirkelvormig grondplan van de voormalige koestal is heel bijzonder. De rondgaande gevel is gemetseld van waalformaat-baksteen. Het riet-gedekte dak is kegelvormig. Het gebouw staat in verbinding met de woning en het melkhuis. Opvallend aan het melkhuis zijn de halfcirkelvormig ramen in de 2 geveltoppen, beide bezet met glas-in-lood met het patroon van een pauwenstaart. Tegen de zijkant van het melkhuis staat de voormalige paardenstal.  

Fort bij Heemstede

• Bouwjaar: 1843-1846
• Adres: Spaarneweg 29
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: Het Fort bij Heemstede is onderdeel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten. Het Fort bij Heemstede (later Voorpositie Cruquius) is aangelegd als verdedigingswerk. Met 4 andere forten moest het na de droogmaking van het Haarlemmermeer Amsterdam beschermen tegen een aanval vanuit zuidelijke richting. Deze eerdere verdedigingslinie heette de Posten van Kraijenhoff. De andere forten zijn het Fort aan de Liede, Fort aan het Schiphol en Fort aan Het Nieuwe Meer. Na 1880 maakten ze deel uit van de Stelling van Amsterdam. Van het Fort bij Heemstede werd alleen de fundering gebouwd, het gebouw zelf is door geldgebrek nooit voltooid.  

Woonhuis

• Bouwjaar: 1928-1929
• Architecten: P. van Geldorp en Wieger Bruin
• Adres: Liedeweg 41
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Het woonhuis maakt deel uit van een serie karakteristieke huizen aan weerszijden van de dijk. De huizen Liedeweg 41 – 47 zijn in de jaren 1928 - 1931 door de plaatselijke aannemer P. van Geldorp ontworpen en gebouwd in ambachtelijk traditionele bouwtrant. De vergunning voor de bouw van dit huis werd afgekeurd door de Adviescommissie der Noordhollandsche gemeenten voor bouwontwerpen en uitbreidingsplannen. Een gecombineerd ontwerp van Van Geldorp en architect Wieger Bruin van de adviescommissie, werd wel goedgekeurd. Het pand is opgetrokken in donkerrode baksteen. Ter hoogte van de onderdorpels van de vensters wordt de borstwering beëindigd met een laag groen- en bruingeglazuurde profielstenen.

Woonhuis

• Bouwjaar: 1928-1930
• Architecten: P. van Geldorp
• Adres: Liedeweg 43
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Het woonhuis maakt deel uit van een serie karakteristieke huizen aan weerszijden van de dijk. De huizen Liedeweg 41 – 47 zijn in de jaren 1928 - 1931 door de plaatselijke aannemer P. van Geldorp ontworpen en gebouwd in ambachtelijk traditionele bouwtrant. Het pand is opgetrokken in donkerrode baksteen. Ter hoogte van de onderdorpels van de vensters wordt de borstwering beëindigd met een laag bruingeglazuurde profielstenen. In de geveltop is een gevelsteen aangebracht waarop in verheven kapitalen de naam CORRIE* is aangebracht. Corrie is de voornaam van de bewoner die hier op vierjarige leeftijd kwam wonen toen haar vader het huis liet bouwen en haar naam in de gevel liet aanbrengen.

Woonhuis

• Bouwjaar: 1930-1931
• Architecten: P. van Geldorp
• Adres: Liedeweg 45-47
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Liedeweg 45 – 47 is een éénlaags dubbel woonhuis onder een samengestelde kap. Het pand maakt deel uit van een serie karakteristieke huizen aan weerszijden van de dijk. De huizen Liedeweg 41 – 47 zijn in de jaren 1928 - 1931 door de plaatselijke aannemer P. van Geldorp ontworpen en gebouwd in ambachtelijk traditionele bouwtrant. Het pand is opgetrokken in donkerrode baksteen. De voorgevel bestaat uit een éénlaags deel van nummer 47 en een gedeelte met afgeknotte topgevel van nummer 45. De indeling van de voorgevel is op de begane grond gespiegeld tussen beide woningen. De boven- en zijlichten hebben een glas-in-loodvulling met een geometrisch motief in blank, geel en rood kathedraalglas. Boven de deuren is één doorlopende luifel met houten omtimmering aangebracht.

Parochie St. Jacobus de Meerdere

• Bouwjaar: 1837
• Architect: Hermanus Hendrik Dansdorp
• Adres: Liedeweg 52
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: De parochie van St. Jacobus de Meerdere is een katholieke kerk. Voor de Franse Revolutie was het de katholieken niet toegestaan openlijk hun geloof te belijden. Daarom stond er op deze plaats, in de 17e en 18e eeuw, een schuilkerk in de vorm van een boerenschuur. In 1837 werd deze kerk gebouwd. De kerk is een zogenoemde ‘Waterstaatskerk', een type kerk dat gebouwd werd naar een ontwerp van ingenieurs van Rijkswaterstaat, en vaak ook met financiële steun van Rijkswaterstaat. Deze kerk werd in neoclassicistische stijl ontworpen door H. H. Dansdorp. In 1864 werd de kerk vergroot met één raamlengte en een toren, en in 1883 met één travee en een nieuw koor. In de Tweede Wereldoorlog zijn de toren en de klok door Duitse militairen verwijderd. De toren werd in 1954 teruggeplaatst en er werd tevens een nieuwe klok teruggehangen.  

Paardenmuur

• Bouwjaar: onbekend
• Adres: Liedeweg 63
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: De paardenmuur staat tegenover de Parochie van St. Jacobus de Meerdere. Vroeger werden aan deze muur de paarden van de kerkgangers vastgezet aan de ijzeren ringen in de muur. In 1887 werd al verwezen naar een houten schutting op deze plaats. De oorspronkelijke stenen muur is in 2002 afgebroken en gereconstrueerd.   

Fort bij de Liebrug

• Bouwjaar: 1886-1900
• Adres: Liedeweg 9
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: Fort bij de Liebrug maakt deel uit van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten. Tussen Amsterdam en Haarlem doorsneden de spoorweg, de trekvaart en de straatweg de Geniedijk. Fort bij de Liebrug moest beide accessen afsluiten in tijd van oorlog. Het fort bood slaapplaatsen aan 159 manschappen. Anders dan de andere forten heeft Fort bij de Liebrug geen gracht maar is gebouwd in het riviertje de Liede. Tussen het Fort bij de Liebrug en het Fort aan de Liede ligt nog een restant van een aarden liniewal die vroeger de drie forten van de Positie bij de Liede verbond. In 2019 zijn zowel het fort als de loods gerestaureerd.

Genieloods (bij Fort bij de Liebrug)

• Bouwjaar: onbekend
• Adres: Liedeweg 5a
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: Op het terrein van het Fort bij de Liebrug ligt de genieloods. De houten constructie staat op een gemetselde voetmuur en wordt gedekt door een zadeldak met rode dakpannen. De loods is in 1960 aan de zuidzijde verbouwd tot woonruimte, waarbij aantal en positie van deuren en ramen is gewijzigd evenals de interieurindeling. In 2019 zijn het Fort en de loods gerestaureerd. Het Fort en de loods zijn onderdeel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten. 

Liniewal en nevenbatterij Liebrug - Liede

• Bouwjaar: 1895
• Adres: nabij Liedeweg/Haarlemmerstraatweg
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: Tussen Fort aan de Liebrug en Fort De Liede werd een liniewal opgeworpen met daarin een nevenbatterij. Beide maken deel uit van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten. De Positie bij de Liede bestond uit drie relatief dicht bij elkaar gelegen forten. De onregelmatige loop van de Liede, de beperkte overstromingscapaciteit en de dichte bebouwing van waterwegen, spoorlijnen en wegen vereisten hier een sterke verdediging. Van de aarden wal met nevenbatterij resteert nog het deel langs het K.M. Rooselaantje.

Twee inundatiewerken

• Bouwjaar: onbekend
• Adres: nabij Penningsveer
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: Deze twee inlaatsluizen liggen aan weerszijden van een eilandje in de Binnenliede. Met de sluizen kon men de Waarder- en Veerpolder onder water zetten en daarmee een vijandelijke aanval tegenhouden of vertragen. Fort bij Penningsveer bood dekking aan het werk. Met sluizen op vier andere locaties kon bij een inundatie met het waterpeil in de omgeving geregeld worden. De twee dubbele sluizen zijn voornamelijk in baksteen opgetrokken. Bij de aansluiting met de brug ligt bij de pijlers een hardstenen trap. De sluizen zijn onderdeel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten.

Kazematten van Fort de Liede (noordelijk en zuidelijk deel)

• Bouwjaar: 1914
• Adres: nabij Liedeweg/Haarlemmerstraatweg
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: Met de droogmaking van het Haarlemmermeer werd Amsterdam kwetsbaarder voor vijandelijke invasie. Daarom werden in 1846 langs de Ringvaart 4 torenforten aangelegd, waaronder Fort aan de Liede. Dit bakstenen torenfort werd in 1900 gesloopt. In 1915 werden enkele kazematten voor geschut op het fortterrein gebouwd, waarvan een exemplaar nog zichtbaar is.Deze kazemat is onderdeel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten

Fort bij Penningsveer

• Bouwjaar: 1897-1901
• Adres: Penningsveer 2
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: Het betonnen Fort bij Penningsveer werd tussen 1897 en 1901 gebouwd als deel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten. Het Fort bij Penningsveer moest niet alleen de Oude Haarlemmerweg bewaken maar ook de belangrijke inundatiesluizen aan de overkant van de Liede verdedigen. Fort bij Penningsveer is gebouwd als model A fort. Het interieur is relatief luxe uitgevoerd met vloertegels en houten tussenwanden en panelen. Het fort bood plaats aan 169 man. De hefkoepels zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog verwijderd voor hergebruik van het staal. De tralies voor de ramen dateren van na de Tweede Wereldoorlog toen het fort enige tijd in gebruik was als gevangenis voor Nederlanders die hadden samengewerkt met de bezetter.  De houten fortwachterswoning is rond 1935 gebouwd als dienstwoning van de fortwachter. Het is de enige woning van de Stelling van Amsterdam met twee woonlagen. Als locatie werd gekozen voor een van de aarden wallen van Posten van Kraijenhoff, de eerdere verdedigingslinie van kort na de droogmaking.

Geniedijk

• Bouwjaar: 1891-1895
• Adres: Geniedijk
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: Met de droogmaking van het Haarlemmermeer werd Amsterdam kwetsbaarder voor vijandelijke invasies vanuit het zuiden. In het definitieve ontwerp van de Stelling van Amsterdam van 1880 werd daarom een zware aarden liniewal (de Geniedijk) opgeworpen met daarin meerdere forten, batterijen, verbindingswegen en inundatiemiddelen. De Geniedijk is nog altijd een heel kenmerkend element in het landschap dat herinnert aan de militaire geschiedenis van Haarlemmermeer. Door de aanleg van een hoge aarden wal dwars door de Haarlemmermeerpolder kon de zuidelijke helft onder water worden gezet, terwijl de noordelijke helft beschikbaar bleef voor de productie van voedsel. Bijkomend voordeel was dat via de verbindingsweg achter de Geniedijk men in tijden van oorlog troepen en materiaal veilig kon verplaatsen.

Damsluis in de Hoofdvaart

• Bouwjaar: 1893
• Adres: Hoofdvaart
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: Met de droogmaking van het Haarlemmermeer werd Amsterdam kwetsbaarder voor vijandelijke invasie vanuit het zuiden. In het definitieve ontwerp van de Stelling van Amsterdam van 1880 werd daarom een zware aarden liniewal (de Geniedijk) opgeworpen met daarin meerdere met forten, batterijen, verbindingswegen en inundatiemiddelen. Midden door de Haarlemmermeerpolder loopt de Hoofdvaart, het belangrijkste transport- en afwateringskanaal van de polder. Daar waar de Hoofdvaart de Genieduik doorsnijdt moest de damsluis ervoor zorgen dat deze doorlaat gedicht werd. Daartoe konden schotbalken in de sleuven van de sluismuren geschoven worden.

Voormalig postkantoor

• Bouwjaar: 1909
• Architect: C.H. Peters
• Adres: Amsterdamsestraatweg 10-12
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Het post- en telegraafkantoor is in 1909 gebouwd naar een ontwerp van Rijksbouwmeester C.H. Peters (1847 - 1932). Het gebouw is uitgevoerd in een sobere maar karakteristieke vormgeving die kenmerkend is voor de post- en telegraafkantoren die C.H. Peters in deze periode ontwierp. Het pand heeft enkele rationalistische details, zoals de tuitgevels met natuurstenen afdekking, en een aan de neogotiek verwante ingangspartij. De 2 deuren in de voorgevel zijn aparte ingangen naar de directeurswoning (links) en het postkantoor. De bovenlichten hebben een glas-in-loodvulling met kathedraalglas. Tussen de 2 meest rechtse is een hardstenen brievenbus geplaatst met het ingehakte opschrift BRIEVEN. Het postkantoor heeft tot 1975 gefunctioneerd en is daarna verbouwd tot dependance van hotel Keizerskroon. Hierbij is de indeling van het interieur gewijzigd. De oorspronkelijke roedenindeling van de vensters en de schuiframen zijn verloren gegaan.

Huis ter Hart

• Bouwjaar: 1710
• Adres: Dr Baumannplein 1-3
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: De bewoningsgeschiedenis van deze voormalige herberg gaat zeker terug tot 1710. Tot de 19e eeuw was het Huis ter Hart in gebruik als rechtkamer voor het ambacht (gemeente) Houtrijk en Polanen. Bij een verbouwing in 1913 zijn de 18-eeuwse ramen verwijderd en is de gevel naar voren gehaald. Een ander Huis ter Hart, dat al in 1517 wordt genoemd, ligt verder naar het oosten, naast de sluizen.Dat huis is in de 17e eeuw afgebroken. Daarvoor in de plaats is in 1710 dit pand gebouwd.

Complex: Dr Baumannplein en IJsteeg

• Bouwjaar: 1905-1906
• Adres: Dr Baumannplein en IJsteeg
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Met de aanleg van de Haarlemmertrekvaart in 1632 konden reizigers en de posterijen tussen Amsterdam en Haarlem gebruik maken van vervoer per trekschuit. Een trekschuit wordt voortgetrokken (jagen) door paarden over het naast de vaart gelegen jaagpad. Op de plaats van het jaagpad, naast de Haarlemmertrekvaart, ligt sinds 1762 de Haarlemmerweg (N200). Bij Halfweg echter kon de trekvaart niet helemaal worden doorgetrokken. Daar lagen belangrijke zeesluizen waarmee het overtollige water van Rijnland kon worden geloosd in de Zuiderzee. Reizigers moesten hier een overstap maken van de ene trekschuit naar de volgende. Rondom deze overstapplaats ontstond vanaf die tijd het dorp Halfweg. De oudste huisjes staan in en rond de IJsteeg, genoemd naar het IJ-meer waar Halfweg tot 1873 aan lag.

Dienstwoningen Rijnland (Complex Stoomgemaal met dienstwoningen)

• Bouwjaar: 1860
• Adres: Haarlemmermeerstraat 15, 17 en 19
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: Voormalig kantoor, dienstwoningen en werkplaats die samen met het Stoomgemaal Halfweg een complex vormen. Het blok werd gebouwd in 1860 in opdracht van het Hoogheemraadschap Rijnland. In dat jaar werd het kantoor van het Hoogheemraadschap, Huis Zwanenburg in Halfweg, verhuurd aan de suikerfabriek CSM. Besloten werd een nieuwe woning en kantoor te bouwen voor Rijnlands opzichter tegenover de steenkolenbergplaats van het stoomgemaal. Hierin werden ook drie personeelswoningen opgenomen.

Stoomgemaal Halfweg (Complex Stoomgemaal met dienstwoningen)

• Bouwjaar: 1852
• Architecten: Jan Anne Beijerinck en P. Kock
• Adres: Haarlemmermeerstraat 4
• Type: Rijksmonument 
• Omschrijving: Stoomgemaal Halfweg werd na de droogmaking in 1852 gebouwd in opdracht van het Hoogheemraadschap. Met het droogmaken van het Haarlemmermeer was Rijnland het grootste gedeelte van zijn waterberging kwijt. Om overtollig water af te voeren, werden boezemstoomgemalen gebouwd: Spaarndam (1844), Halfweg (1852) en Gouda (1856). Gemaal Halfweg werd in 1889 en 1923 vergroot en gemoderniseerd en werd daarna tot 1977 gebruikt. In 1985 is het oude gemaal overgedragen aan de Stichting Vrienden van het Stoomgemaal Halfweg.

Complex: Arbeiders- en middenstandswoningen Haarlemmerstraatweg 

• Bouwjaar: onbekend
• Adres: Haarlemmerstraatweg 15-31
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: De panden Haarlemmerstraatweg 15 tot en met 31 werden rond 1907 gebouwd in opdracht van de suikerfabriek als woonhuizen en winkelpanden. Zichtbaar is dat in het ontwerp van de gekoppelde arbeiderswoningen de nieuwe ontwerpprincipes ‘licht, lucht en ruimte’ uit de Woningwet van 1901 zijn toegepast.

Raadhuis Halfweg

• Bouwjaar: 1905
• Architect: J. London
• Adres: Haarlemmerstraatweg 51
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: Het gemeentehuis van Halfweg werd in 1905 gebouwd naar ontwerp van architect J. London in opdracht van het gemeentebestuur van Haarlemmerliede en Spaarnwoude. Het gebouw is een goed voorbeeld van de heroriëntatie op traditionele bouwwijzen in de vroege 20e eeuw.

Voormalige tuinderswoning

• Bouwjaar: 1902
• Adres: Haarlemmerstraatweg 59a
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Het pand aan de Haarlemmerstraatweg 59a is gebouwd in chalêtstijl met eclectische detaillering. In 1902 vestigde de firma Fünge & Schönhuth zich er met een bloemenkwekerij met plantenkassen opgericht. In 1903 werd naast de bestaande kassen een tuinderswoning gebouwd. In 1941 vestigde zich de eigenaar van Haas Azijnfabrieken te Haarlem in het woonhuis. Bij het huis werd een azijnmakerij opgetrokken. Sinds midden jaren zeventig is het gebouw in gebruik bij het transportbedrijf Jonker.

Negentiende-eeuwse deel van de Suikerfabriek

• Bouwjaar: 1863
• Adres: Haarlemmerstraatweg 7
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: In de Haarlemmermeerpolder, ten zuiden van Halfweg, en ook in de Houtrakpolder ten noorden van het dorp, werd op grote schaal suikerbieten geteeld. In 1863 werd een suikerfabriek opgericht, die in 1889 werd uitgebreid met dit kristallisatiegebouw. Het 19e-eeuwse deel van de suikerfabriek is een typisch voorbeeld van 19e-eeuwse fabrieksarchitectuur. Bij de bouw is in schaal en gevelbehandeling aansluiting gezocht met de aangrenzende monumentale gevel van huis Zwanenburg, met name de pilasters, de raamindeling en de oeuil de boeuf's. Aanvankelijk heette de fabriek Eerste Beetwortelsuikerfabriek (Holland) die in 1881 werd overgenomen door de N.V. Suikerfabriek Holland. Sinds 1919 was de fabriek deel van de Centrale Suiker-Maatschappij kortweg CSM. In 1992 is de fabriek gesloten. In 2000 is begonnen met de herontwikkeling van het 110.000 m² grote terrein van de voormalige suikerfabriek tot SugarCity. De silo's, waar vroeger de suiker werd opgeslagen, zijn omgebouwd tot moderne kantoorruimtes. De grote fabriekshal wordt gebruikt als evenementenlocatie. In 2020 opende een outlet-shopping center.

Havenkantoor van de Suikerfabriek

• Bouwjaar: 1919
• Architect: J. van den Ban
• Adres: Haarlemmerstraatweg 7
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Zowel ten noorden als ten zuiden van Halfweg werd op grote schaal suikerbieten geteeld. In 1863 werd een suikerfabriek opgericht. De suikerbieten werden over water naar de fabriek aangevoerd. De schepen meerden af in de kom rondom het havenkantoor, waar de schippers zich meldden. Het havenkantoor is in 1919 gebouwd naar ontwerp van de Haarlemse architect J. van den Ban in een eclectische bouwstijl.

Huis Zwanenburg

• Bouwjaar: 1645
• Architect: Pieter Post
• Adres: Haarlemmerstraatweg 7abc, 9abc, 11, 11ab
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: Huis Zwanenburg is het voormalige gemeenlandshuis van het Hoogheemraadschap Rijnland. In het gemeenlandshuis kwam het bestuur van het waterschap bijeen. Ook was er een werkplaats en opslag voor dijkmaterialen. Huis Zwanenburg was 1 van de 3 gemeenlandshuizen van Rijnland, de andere 2 stonden in Leiden en Spaarndam. Het pand werd in 1645 gebouwd naar ontwerp van Pieter Post (1608 - 1669). Post was hofarchitect van stadhouder Frederik Hendrik en Amalia van Solms en kan worden beschouwd als een belangrijke vertegenwoordiger van het Hollands classicisme. Bekende ontwerpen van Post zijn de Waag in Leiden, het Kruithuis in Delft en het stadhuis van Maastricht. Vanaf 1735 werd Huis Zwanenburg gebruikt als een van de eerste weerkundige stations in Nederland. De meteorologische metingen uit die tijd worden nog altijd gebruikt voor klimaatonderzoek. Na de inpoldering van het Haarlemmermeer verkocht het hoogheemraadschap het gebouw aan CSM en werd het verbouwd tot suikerfabriek. Van Huis Zwanenburg is alleen nog de voorgevel over. Op 10 cartouches staan de wapens van de ‘Dyckgraef ende Hoochheymraden van Rynlandt anno 1645’. Het dorp Zwanenburg werd in 1913 genoemd naar Huis Zwanenburg.

Complex: Sluizen en sluiseiland

• Bouwjaar: 1558
• Architect: Cornelis Frerixz van der Goude
• Adres: Oude Haarlemmerstraatweg
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: De drie historische spuisluizen in de Spaarndammerdijk hadden tot 1977 een functie in de afwatering van de Ringvaart van de Haarlemmermeerpolder, boezemwater van het Hoogheemraadschap Rijnland, naar het IJ. Na de ingebruikname van het nieuwe Boezemgemaal Halfweg in dat jaar zijn de sluisdeuren verwijderd. Vanaf de begintijd van de Spaarndammerdijk waren sluizen nodig voor de afwatering. Bij Spaarndam, waar het water van Rijnland uitwaterde op het IJ, werden al in de 13e eeuw spuisluizen en een schutsluis aangelegd. In 1492 werden bij Halfweg twee houten spuisluizen aangelegd. Bij een grote doorbraak in 1509 kwamen het IJ en het Haarlemmermeer in rechtstreekse verbinding. De dijk werd gedicht en er werden nieuwe sluizen gebouwd. Daar kwam in 1556 een derde en laatste houten sluis bij, op de plaats van de huidige Middelsluis. Houten sluizen hadden een levensduur van circa 25 jaar en moesten daarna worden vervangen. In 1558 begon men met de bouw van de 3 huidige stenen sluizen. De uitvoering in steen, maar vooral de toepassing van de puntdeur, was voor die tijd vooruitstrevend. De uitvinding van de puntdeur is toe te schrijven aan de ontwerper van de sluizen, Cornelis Frerixz van der Goude.

Spoorbrug

• Bouwjaar: 1868
• Adres: Oude Haarlemmerstraatweg
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: IJzeren spoorbrug uit 1868. De spoorbrug maakte deel uit van de eerste spoorwegverbinding in Nederland, in 1839 aangelegd door de Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij tussen Amsterdam en Haarlem. De spoorbrug ligt over de Oostsluis, de meest oostelijke van drie uitwateringssluizen. Oorspronkelijk werd de spoorlijn met houten bruggen over de sluizen geleid, maar vanaf 1859 werden de sluizen op het traject Amsterdam-Haarlem-Leiden vervangen door zwaardere bruggen. In Halfweg werd de spoorlijn in 1916 iets naar het noorden verlegd waardoor de spoorbrug buiten gebruik kwam. Alleen deze brug over de Oostsluis is als rijksmonument in situ behouden.

Voormalig badhuis

• Bouwjaar: 1926
• Architect: J. op 't Land
• Adres: Schoolstraat 14-16 
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Op initiatief van de vereniging Het witte kruis opende in 1926 het badhuis in Halfweg. De gemeente Haarlemmerliede had hiervoor de grond in erfpacht gegeven voor 75 jaar tegen een symbolische erfpachtsom van ƒ 1, - per jaar. Het gebouw is ontworpen door de Amsterdamse architect J. op 't Land. Rechts van de ingang was een kantoortje voor de verkoop van bezoekerskaartjes en uitgifte van badhanddoeken. Links bevonden zich twee lokalen met elk een badkuip. Aan weerszijden langs de wanden waren tien ruimten met douches. Aan de achterkant van het gebouw was het waslokaal en het ketelhuis. In het midden was een ruim opgezette wachtruimte. Tot 1940 brachten gemiddeld ongeveer 300 mensen per week een bezoek aan het badhuis. De gemeente Haarlemmerliede subsidieerde het bezoek van schoolkinderen aan het badhuis. Het badhuis vertoont invloeden van de Amsterdamse school-stijl, zoals de sierverbanden en vorm van de kozijnen.

Transformatorstation

• Bouwjaar: 1915
• Architect: J. B. van Loghem
• Adres: Schoolstraat 18
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: Verdeelstation voor elektriciteit, gebouwd omstreeks 1915 naar ontwerp van architect J.B. van Loghem in opdracht van de Kennemer Electriciteits Maatschappij (K.E.M.). Van Loghem ontwierp tussen 1914 en 1920 meer trafostations voor K.E.M. en het latere Provinciaal Energiebedrijf van Noord-Holland (P.E.N.). Het station in Halfweg is ontworpen in zijn eigen variant van de bouwstijl het Nieuwe Bouwen en is eenmalig uitgevoerd. Het trafostation werd gerestaureerd in 1984 en is nog in gebruik als onderstation voor de elektriciteitsverdeling vanaf het hoogspanningsnet.

Nederlands Hervormde Kerk

• Bouwjaar: 1924
• Architect: A.P. Smits
• Adres: Wilhelminastraat 15 
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: De van oorsprong Nederlands hervormde kerk is gebouwd in 1924 naar een ontwerp van architect A.P. Smits. Op deze plaats stond tot 1852 ook een kerk die werd gesloopt voor de uitbreiding van de Rijksstraatweg. De kerk kreeg de bijnaam ‘De Kleine Kerk’ ter onderscheid van de Grote Kerk aan de Amsterdamsestraatweg. Na de fusie van de gereformeerde en hervormde gemeenten uit de omgeving tot de Protestantse Gemeente te Halfweg en Zwanenburg, werd het kerkgebouw grondig gerenoveerd. Het interieur werd aangepast aan moderne eisen en omdat de Grote Kerk zou worden gesloopt werd de Kleine Kerk vergroot. Het kerkgebouw in baksteenarchitectuur is een kruiskerk in traditionele stijl met Romaanse elementen zoals steunberen en afzaten. Het dak en de toren zijn gedekt met Noorse leien. Alle ramen zijn bezet met glas in lood met eenvoudige christelijke ornamenten. De toren met klok vertoont invloed van architect Berlage.

Café met woonhuis

• Bouwjaar: 1929
• Architect: Ferd B. Tantzen T.G. Zn
• Adres: Dr Baumannplein 62 
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Het woonhuis is ouder dan het café dat in 1929 werd aangebouwd. Het huis is in gebruik geweest als pastorie van de Gereformeerde Kerk. De nieuwe eigenaar, dhr. P. Kroon, liet het woonhuis deels afbreken en bouwde Café Kroon ertegenaan zodat een café met woonhuis ontstond. In 1973 werd het pand door de zoon van dhr. Kroon verkocht. Enkele jaren later sloot het café. Dit voormalige café met woonhuis geeft een goed beeld van het sociaal-culturele leven in Halfweg in het midden van de 20e eeuw. Daarnaast is het een typisch voorbeeld van een café met woonhuis uit de jaren 1930. Het pand werd ontworpen als woonhuis door architect Ferd. B. Tantzen T.G. Zn. met invloeden uit het expressionisme. Opvallend zijn de 5 hoge vensters op de eerste verdieping.

Begraafplaats Lepenhof

• Bouwjaar: 1860
• Adres: Achterweg 42
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Stoomgemaal Halfweg werd na de droogmaking in 1852 gebouwd in opdracht van het Hoogheemraadschap, een aantal jaar later werden de dienstwoningen ernaast gebouwd. Het gemaal en de woningen zijn samen als rijksmonumentaal complex aangewezen. Het complex is een gaaf bewaard gebleven en zeldzaam geworden voorbeeld van een gemaal met bijgebouwen uit het midden van de 19de eeuw.

Boerderij Hillegonds Hoeve

• Bouwjaar: 1857
• Adres: Bennebroekerweg 521
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: De Hillegonds Hoeve is een zogenaamde kop-rompboerderij. De in ambachtelijk-traditionele stijl uitgevoerde boerderij dateert uit 1857. De schuur bevindt zich achter het woonhuis en is van het Haarlemmermeertype. Links van de boerderij bevindt zich het zomerhuis.

Boerderij Mentz

• Bouwjaar: voor 1864
• Adres: Bosweg 19
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Boerderijcomplex van woonhuis met schuren en stallen. Het woonhuis heeft gepleisterde gevels en originele gevelindeling met rondboogvensters met zesruiterramen. Het zadeldak heeft grote dakoverstekken met geschulpte randen en is gedekt met blauwe geglazuurde kruispannen. Dit complex is een kenmerkend akkerbouwbedrijf met een vormgeving die karakteristiek is voor de bouwstijl uit de beginperiode van de polder. De boerderij is genoemd naar de waterbouwkundige Dirk Mentz die een rol speelde bij de droogmaking.

Beschermd Dorpsgezicht Hoofddorp

• Bouwjaar: onbekend
• Adres: Marktplein
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: De oude kern van Hoofddorp vormt het hart van de ontstaansgeschiedenis van het kruisdorp. Bij de kruising van de Hoofdvaart en Kruisweg is de groei van Hoofddorp halverwege de 19de eeuw begonnen, langs de twee wegen die samen van oudsher de hoofdstructuur vormen. Zo zijn er statige gebouwen met ruime tuinen te vinden, is de Hoofdvaart een prachtige en kenmerkende zichtlijn en vormt de Geniedijk een waardevolle groene ruimte. Het centrum van Hoofddorp is een plaats waar het karakteristieke oude polderdorp bewaard is gebleven.

Nevenbatterij van het Fort bij Hoofddorp

• Bouwjaar: onbekend
• Adres: Hoofdvaart
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: De nevenbatterij van het Fort bij Hoofddorp is onderdeel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten. De batterij was bestemd voor het verdekt opstellen van zwaar geschut en soldaten konden er schuilen. Deze betonnen geschutsopstelplaats bood plaats aan 4 stuks verrijdbaar geschut en 5 munitiemagazijnen.

Fort bij Hoofddorp

• Bouwjaar: 1904
• Adres: Hoofdweg 737-739
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: Het Fort bij Hoofddorp maakt deel uit van de Stelling van Amsterdam, de verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Het fort moest de sluizen en dammen bewaken die nodig waren voor het onder water zetten van land. Het fort heeft nooit als verdedigingswerk gefunctioneerd, met de opkomst van de luchtmacht was de inundatiestrategie achterhaald. Wel waren er in de Eerste Wereldoorlog militairen gestationeerd. In de Tweede Wereldoorlog is het fort door de Duitsers gebruikt en na de oorlog had het een functie als Bewarings- en Interneringskamp voor circa 160 collaborateurs. Tussen 2010 en 2020 is het fort gerestaureerd.

Boerderij Peking

• Bouwjaar: voor 1868
• Adres: Hoofdweg 440
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Eenvoudige boerderij van het langhuistype met grote houten schuur met een karakteristieke vorm. Het woongedeelte is gemetseld in rode steen in kruisverband, het dak is voor gedekt met blauw gesmoorde kruispannen en achter met riet. De voorgevel heeft geschulpte windveren en goothoek- en geveltopversieringen. De schuur heeft geteerde gepotdekselde (horizontale betimmering) wanden. De schuur is vermoedelijk enige decennia jonger dan de boerderij en illustreert de ontwikkeling van veeteelt- naar akkerbouwbedrijf. De eenvoudige boerderij met karakteristieke schuur is beeldbepalend voor het landschap langs de Hoofdvaart.

Het Oude Raadhuis

• Bouwjaar: 1867
• Architect: Buijn
• Adres: Hoofdweg 671-673
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: In 1863, 12 jaar na het vaststellen van de gemeente, gaf burgemeester J.P. Amersfoordt opdracht voor de bouw van een raadhuis. Architect J. Buijn uit Kruisdorp, het huidige Hoofddorp, maakte een ontwerp in eclectische bouwstijl met neo-classicistische elementen. Behalve een kantoor en vergaderzaal beschikte het raadhuis ook over een woning voor de gemeentesecretaris beschikte. Het raadhuis is ongeveer een eeuw in gebruik geweest. Het raadhuis vormde samen met het polderhuis, de korenbeurs en het kantongerecht het oude bestuurscentrum van de Haarlemmermeerpolder, gelegen aan het kruispunt waar de Hoofdvaart en Kruisvaart elkaar snijden, in Kruisdorp, het huidige Hoofddorp. In de gevel nog het originele wapen van Haarlemmermeer, ontworpen door M.S. Pabst, de eerste burgemeester van de gemeente.

Woonhuis

• Bouwjaar: 1905 
• Adres: Hoofdweg 683
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Woonhuis met in dezelfde vroeg neo-hollandse trant gebouwde garage aan de zuidzijde. Het pand staat op een vierkant grondplan en heeft twee bouwlagen. De gevels bestaan uit rode baksteen, witte pleister en rode verblendsteen. De vensters en deuren zijn oorspronkelijk. Dit is een uniek en beeldbepalend woonhuis met interessante stijlkenmerken en detaillering. Het karakteristieke pand is nog in originele staat en de vorm is een kenmerkend onderdeel van de rij panden aan deze zijde van de Hoofdvaart.

Woonhuis met kantoorpand

• Bouwjaar: 1910
• Adres: Hoofdweg 689
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Toen Hoofddorp het bestuurscentrum werd van de gemeente, vestigden zich er een aantal notabelen. Dit huis is gebouwd voor een deurwaarder. Dit statige woonhuis uit het begin van de 20e-eeuw is één van de weinige neo-classicistische gebouwen in Hoofddorp, naast het polderhuis en het raadhuis. De gevelindeling is evenwichtig met een rijke middenpartij (deur, balkon en daklicht). De kozijnopeningen zijn oorspronkelijk van vorm, vooral de voordeur is fraai uitgevoerd in een classicistisch model. In het voorgeveldakschild een zinken daklicht type oeil de boeuf. 

Woonhuis

• Bouwjaar: 1917 
• Adres: Hoofdweg 695
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Een villa met een bijgebouw op het erf aan de achterzijde, verbonden door een tussenlid. Het complex is beeldbepalend gesitueerd op het kruispunt van wegen en vaart in het centrum van Hoofddorp. Qua vormgeving sluit het ontwerp aan bij de vernieuwende kunst- en architectuurstromingen in de vroege 20ste eeuw. Historiserende stijlkenmerken, zoals de monumentale kapvorm en de toepassing van vrij sobere, traditionele materialen zijn samengevoegd met Chaletstijlkenmerken zoals de brede dakoverstekken met geprofileerde consoles. In de detaillering van de smeedijzeren balkonhekjes is de invloed van Jugendstil te zien.

Molen en Molenaarswoning De Eersteling

• Bouwjaar: 1856
• Adres: Dirk van Dijk
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: De ronde stenen korenmolen De Eersteling is de oudste molen in de Haarlemmermeerpolder. Molenbouwer Dirk van Dijk bouwde in 1856, kort na de droogmaking, deze bovenkruier, type grondzeiler. Van Dijk, die ook veel molens in Zuid-Holland had gebouwd, vestigde zich in het molenaarshuis van De Eersteling als molenaar. Vanaf 1954 werd het malen gemotoriseerd. Daar kwam bij dat door de oprukkende bebouwing de molen steeds minder wind ving. De stilstaande molen raakte in verval en in 1975 werden de kap en de wieken verwijderd. Besloten werd om de stenen molen te verplaatsen en te restaureren. Op 4 januari 1977 werd de ruim 100 ton zware bakstenen romp 1,8 km verplaatst naar de huidige locatie. Hierop werden een nieuwe kap, staart en wieken geplaatst. Later is ook het molenaarshuis verplaatst.

De Witte Boerderij

• Bouwjaar: 1860
• Adres: Hoofdweg 743
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: De Witte Boerderij aan de Hoofdweg biedt plaats aan een woonhuis onder een zadeldak en een grote schuur onder een wolfsdak. De naam verwijst naar de witte pleisterlaag die in 1938 op de buitenmuren werd aangebracht.
   

Boerderij Hendrikskamp

• Bouwjaar: 1861
• Adres: Hoofdweg 836
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Boerderij van het langhuistype naar Zuid-Hollands voorbeeld. De boeren die zich in de beginperiode van de polder vestigden, namen de boerderijtypen uit hun streek van herkomst mee. Deze van opzet eenvoudige boerderij valt op door de geveltopversiering met tulpmotief. In de voorgevel rozetvormige muurankers, bovenlichten met glas in lood en gevelsteen met naam en jaartal.

Boerderij Landman

• Bouwjaar: 1871
• Adres: Hoofdweg 893
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: De boerderij is een verlengde Noord-Hollandse stolpboerderij. Stolpboerderijen kenmerken zich door een vierkante plattegrond onder een piramidevormig dak. Wanneer meerdere vierkanten achter elkaar werden geplaatst, ontstond een verlengde stolpboerderij. De stolpboerderij werd in 1871 gebouw op kavel L30. Het is niet bekend wie de opdrachtgevers of de eerste bewoners waren. Gezien het type boerderij is het aannemelijk dat zij afkomstig waren uit Noord-Holland ten noorden van het IJ. Het is niet bekend wie de boerderij heeft ontworpen.

Café met woonhuis

• Bouwjaar: 1854-1860
• Adres: Hoofdweg 901
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: In de beginperiode van de polder was op iedere kruising van wegen een schenkerij. Dit is één van de weinige goed bewaarde exemplaren. Volgens de overlevering is dit de plaats waar het gemeentebestuur in de beginjaren van de polder vóór en ná de raadsvergadering samenkwam. Gebouw met twee zadeldaken; het ene deel van oorsprong café, het andere woonhuis. Aan de Hoofdwegzijde een terras met afdak. De noordwestelijke gevel is vernieuwd.

Boerderij Boomkamp

• Bouwjaar: 1868
• Adres: Hoofdweg Oostzijde 322
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Stelpboerderij met verlengde nok. De oorspronkelijke gevel is opgetrokken met rode steen in kruisverband. Het dak is heel stijl en gedekt met rode Hollandse pannen. De rechterzijgevel is vernieuwd, net als de voordeur. Het woonhuis bevindt zich achter de voorgevel. Kenmerkend voor een stelpboerderij is dat de woon- en werkruimtes zich onder één dak bevinden. De Friese stelpboerderij is gebaseerd op de Noord-Hollandse stolpboerderij en werd begin 17e eeuw geïntroduceerd na de droogmaking van een aantal Friese meren. De Friese stelp langer is dan de stolp omdat in de Friese – en later ook Hollandse - polders grotere boerderijen nodig waren. De boerderij is gebouwd in de beginperiode van Haarlemmermeer, en is beeldbepalend voor het landschap langs de Hoofdvaart.

Complex N.H. Kerk en Pastorie

• Bouwjaar: 1855-1859
• Architect: Baker
• Adres: Hoofdweg Oostzijde 772-774 
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: De kerk en pastorie vormen samen het complex van Nederlands Hervormde Kerk in Hoofddorp. De kerk werd gebouwd tussen 1855 en 1858, de pastorie in 1959. Beide gebouwen zijn een ontwerp van de Amsterdamse architect Bakker, in eclectische bouwtrant. De éénschepige zaalkerk met rechthoekige plattegrond werd opgetrokken in rode baksteen. De voor- en rechterzijgevel zijn voorzien van een witte pleisterlaag. De deuren in de voorgevel verlenen toegang tot de kerk, via drie voorruimten. De kerkruimte heeft witgepleisterde wanden, de vloer bestaat uit natuurstenen zerken. Langs drie wanden staan bankenblokken die zicht bieden op de kansel. Twee trappen in voor- en achterruimten voeren naar de houten galerij. De galerij wordt ondersteund door vier tot het plafond opgaande kolommen. Onder de toren, aan de noordwestzijde, bevindt zich het orgel uit 1869. De houten orgelkas is versierd met neo-barokke motieven zoals krullen, voluten en musicerende engelen. In 1952 werd de kerk gerestaureerd.

Brug over het voorkanaal

• Bouwjaar: onbekend
• Adres: Hoofdweg Westzijde bij Geniedijk
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: De brug over het Voorkanaal is onderdeel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten. Waar de westelijke Hoofdweg de liniewal kruist, voert het wegdek met opritten omhoog. Op de liniewal waren gronddepots aangelegd die de doorgang konden sluiten, mocht het zuidelijk deel van de polder onder water worden gezet. Drie stenen bruggen leidden de weg over het Voor- en Achterkanaal, waarvan alleen de meest westelijke is behouden.

Boerderij De Stad Zaandam

• Bouwjaar: 1857
• Adres:  IJweg 1071
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: De grote stelpboerderij ‘De stad Zaandam’ werd vrij snel na de droogmaking van de Haarlemmermeerpolder gebouwd, waarschijnlijk in 1857. De boerderij is gebouwd als akkerbouwbedrijf: er was een kleine stal voor vee maar waarschijnlijk alleen voor eigen gebruik. De graanopslag was erg groot. De dakpannen zijn vernieuwd in 1987. Het type is het afgeleide Noordhollandse type, te herkennen aan darsdeuren aan de achterzijde en de symmetrische indeling. 

Boerderij Onze Lust

• Bouwjaar: voor 1900
• Adres: IJweg 1092
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Het woonhuis van deze koprompboerderij is origineel, het bedrijfsdeel is vervangen. De voorgevel is symmetrisch met boven de voordeur een balkon, pilasters, een timpaan, een kroonlijst en een windveer. De kap is gedekt met zwarte Hollandse pannen. Het houten tuinhuisje is oorspronkelijk en dateert van rond 1900. De voortuin is in Engelse landschapsstijl aangelegd. 
   

Boerderij Commandeurshoeve

• Bouwjaar: 1892
• Adres: IJweg 921
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Het woonhuis van deze koprompboerderij is tegen het bedrijfsdeel aangebouwd is. De nokken van bedrijfsdeel en woonhuis liggen in elkaars verlengde waardoor het geheel symmetrisch is, wat in de voorgevel is doorgevoerd. De details zijn eenvoudig uitgevoerd. In de voorgevel zitten onder de dakrand drie roosvensters. De kap van het woonhuis is gedekt met zwarte Friese golfpannen, de schuur met leien. 

Woonhuis

• Bouwjaar: 1925
• Architect: J.F.R. Gevers 
• Adres: Julianalaan 42, 44 en 45
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Dit dubbele woonhuis (nummer 42 en 44) en het vrijstaande woonhuis (nummer 45) werden ontworpen door architect en gemeentelijk opzichter J.F.R. Gevers. De gebouwen hebben aan weerszijden een terugliggende vleugel. De gevels zijn uitgevoerd in een kenmerkende baksteenarchitectuur. De houten kozijnen zijn voorzien van stalen ramen met een horizontale roedeverdeling. De symmetrische indeling van de gevels en de 2 erkers die zijn afgedekt met forse boeiborden zijn geïnspireerd op de Amsterdamse schoolstijl. Hiermee past het in de reeks panden in deze bouwstijl aan de Julianalaan.

Voormalige Landbouwschool

• Bouwjaar: 1922
• Architect: J.F.R. Gevers
• Adres: Julianalaan 46
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Het pand werd in 1922 gebouwd voor de Christelijke Landbouwwinterschool. In 1962 werd het uitgebreid, maar in de jaren ‘80 sloot de school. De oorspronkelijke metalen kozijnen zijn bij de renovatie van 1997 vervangen door houten kozijnen en de toegangsdeuren door een tochtportaal van glas. De kap, de symmetrie, het ritme van de ramen en de leilinden langs de rijweg zijn verwant met de Amsterdamse Schoolstijl. Hiermee past het bij de reeks woonhuizen, ook ontworpen door J.F.R. Gevers, in dezelfde stijl aan de Julianalaan. 
   

Woonhuis

• Bouwjaar: 1925
• Adres: Julianalaan 50
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Dit vrijstaande woonhuis werd ontworpen door architect en gemeentelijk opzichter J.F.R. Gevers. De mansarde kap is met zwarte Hollandse pannen gedekt. In de kappen zijn aan beide zijden dakkapellen opgenomen en aan de oostzijde is een schoorsteen. De houten kozijnen zijn voorzien van een vierkante roedeverdeling. Aan de oostzijde is een uitbouw. De symmetrische indeling van de gevels en de erker die is afgedekt met forse boeiborden zijn geïnspireerd op de Amsterdamse schoolstijl. Hiermee past het in de reeks panden in deze bouwstijl aan de Julianalaan.

Complex: Kerk Joannes de Doper

• Bouwjaar: 1860
• Architect: Th. Molkenboer
• Adres: Kruisweg 1067-1073
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Het ontwerp van de Roomskatholieke kerk in neo-gotische bouwtrant is van architect Th. Molkenboer. Op 24 mei 1860 werd de kerk te Hoofddorp ingewijd door bisschop De Vree. In 1920 werd belangrijk herstel aan fundering en toren uitgevoerd. In de jaren 70 zijn de glas-in-loodramen gerestaureerd. In de voormalige kosterswoning uit 1857 met paardenstal zit in de zijgevel een kleine ruimte voor de ‘armmeesters'. Armlastige parochianen konden aankloppen bij de ‘armenluikjes’ voor een aalmoes. Later is de noodkerk gebruikt als woning voor de koster. In 1912 werd een klooster gebouwd voor de zusters Franciscanessen die in Hoofddorp onderwijs kwamen geven aan de nieuwe katholieke meisjesschool. Voorop dit zusterhuis een beeld van Sint Jozef, de patroonheilige van de zusters.

Vormalige directeurswoning

• Bouwjaar: 1916
• Architecten: R.J. Hoogeveen en W.G. de Heij
• Adres: Kruisweg 1159- 1161
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: De directeurswoning werd gebouwd in 1916 bij de oprichting van de Conservenfabriek van Blad en van de Vijver. De dubbele woning bood ruimte aan 2 huishoudens, kantoorruimte en vormde de entree van het fabrieksterrein. De fabrieksgebouwen stonden in de andere, uiterst noordwestelijke hoek van het terrein.De fabriek is korte tijd zeer succesvol geweest. Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914 speelde de Rotterdamse ondernemer C. Blad in op de gestegen vraag (en prijzen) in met name Duitsland. De export verliep via het spoor. De voormalige Haarlemmermeerspoorlijn takte vanaf de huidige Legmeerstraat af naar de fabriek. Het tracé is nog deels leesbaar in de Burgemeester Pabstlaan. De activiteiten van de conservenfabriek zijn van korte duur geweest. Na 1919 werd het bedrijfsterrein overgenomen door de Centrale Suiker Maatschappij (CSM), die er een verlaadstation voor bieten van maakte, maar al snel kwam het terrein leeg te staan en raakte het fabrieksgebouw in verval. In de jaren dertig werd het terrein in gebruik genomen als champignonkwekerij, tot de jaren 70, toen het pand werd gebruikt als woning en dierenopvangcentrum. Tegenwoordig is het pand in gebruik als woning. In 1916 werd de bouw van een bedrijfswoning met kantoor aanbesteed. Het pand werd ontworpen door R.J. Hoogeveen en W.G. de Heij en waarschijnlijk eind 1916 of begin 1917 opgeleverd. In 1920 werd extra kantoorruimte van één bouwlaag met een plat dak aangebouwd. Het pand is opgetrokken uit bruine bakstenen in halfsteensverband met een gemetselde sierrand in de plint. De ramen hadden oorspronkelijk een fijnmaziger roedeverdeling. In 1920 is een houten serre toegevoegd. De architectuur van de woning is kenmerkend voor de bouwperiode uit de jaren tien van de 20e eeuw en het oeuvre van de Rotterdamse architect R.J. Hoogeveen.

Hoogspanningsgebouw

• Bouwjaar: 1936
• Adres: Kruisweg 883a
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Hoogspanningsgebouwtje uit 1931, gemaakt in opdracht van het Provinciaal Elektriciteitsbedrijf van Noord-Holland (PEN). Met zijn goed gekozen verhoudingen, degelijke materialen en detaillering is het een typisch voorbeeld van de ambachtelijke bouwstijl van de Delftse School. Het hoogspanningsgebouwtje bestaat uit een houtconstructie afgedekt met een licht hellend overstekend schilddak. De buitenwanden zijn gepotdekselde (horizontaal betimmerde) houten delen, groen geschilderd, de dakbedekking is dakleer. De PEN maakte tussen 1920 en 1940 een explosieve groei door. Door de grote werkloosheid in die tijd, namen getalenteerde ontwerpers ook opdrachten aan voor nutsvoorzieningen zoals dit hoogspanningsgebouwtje. Misschien niet geheel toevallig ligt het aan de oprijlaan van het kantoorgebouw van de PEN, de voormalige burgemeesterswoning. Het Hoofddorpse Bos, aan de overkant, dateert ook van jaren 30.

Insnijding in de Geniedijk bij Hoofddorp

• Bouwjaar: onbekend
• Adres: Kruisweg/Paxlaan
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: Met de droogmaking van het Haarlemmermeer werd Amsterdam kwetsbaarder voor invasies vanuit het zuiden. In het definitieve ontwerp van de Stelling van Amsterdam van 1880 werd daarom een zware aarden liniewal (de Geniedijk) opgeworpen. In de liniewal is een doorgang gemaakt voor de voormalige spoorlijn door de Haarlemmermeerpolder. In vredestijd vormde de liniewal hier en daar een obstakel voor de verbinding over de weg en het spoor. De dijk is op dit punt ingesneden voor de spoorverbinding tussen Hoofddorp en Nieuw-Vennep. De profielmuren zijn gemaakt van ongewapend grindbeton. In oorlogstijd kon de dijk worden afgesloten met schotbalken, die naast de coupure onder een kap lagen. De voormalige Haarlemmermeerspoorlijn werd aangelegd tussen 1900 en 1915 in opdracht van de Hollandsche Electrische Spoorweg-Maatschappij (HESM). Anders dan de naam doet vermoeden, is de spoorlijn altijd met stoomlocomotieven blijven rijden.

Café Marktzicht

• Bouwjaar: rond 1860
• Adres: Marktplein 31
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Al sinds de droogmaking van de polder is in dit pand een horecabedrijf geweest. Het ligt aan het Markplein, naast het Polderhuis. Het dak van het voorhuis is gedekt met blauw gesmoorde Hollandse pannen; het achterhuis met rode Hollandse pannen. De zes- en negenruitervensters in de zijgevel zijn oorspronkelijk, de vensters, deur en luifel in de voorgevel zijn nieuw.

Polderhuis met woonhuis

• Bouwjaar: 1909-1913
• Architect: Foeke Kuipers
• Adres: Marktplein 47 
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: In 1913 opende het Polderhuis als bestuurscentrum van het waterschap Haarlemmermeerpolder. In de vergaderruimte kwamen de hoogheemraden en de dijkgraaf bijeen om te praten over waterbeheersing en waterkering. De dijkgraaf woonde in de dienstwoning.Tot dan toe werd vergaderd in Haarlem maar dankzij de nieuwe spoorverbinding kreeg Haarlemmermeer een eigen bestuurscentrum in het centrum van Hoofddorp, dat bestond uit het raadhuis, het polderhuis, het kantongerecht en de korenbeurs. Het hoogheemraadschap Haarlemmermeerpolder fuseerde in 1979 met aantal kleine waterschappen tot Groot-Haarlemmermeer. Dit ging in 2005 op in het hoogheemraadschap van Rijnland. Voor het ontwerp van het polderhuis greep Foeke Kuipers (1871 – 1954) terug op het 17de-eeuws Hollands classicisme. Het vrijstaande pand bestaat uit twee bouwlagen en een kelder. Op de voorgevel een cartouche met bouwjaar, het gemeentewapen en de Nederlandse leeuw. Daarboven het wapen van het Waterschap Groot-Haarlemmermeer.

Floriade Paviljoen

• Bouwjaar: 2002
• Adres: Paviljoenlan 1
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: In 2002 vond de vijfde editie van de Floriade plaats in de gemeente Haarlemmermeer, wat samenviel met het 150 jaar bestaan van de Haarlemmermeerpolder. Deze internationale tuinbouwtentoonstelling vindt sinds 1960 eens in de tien jaar plaats in een Nederlandse gemeente. Het terrein voor de Floriade lag tussen Hoofddorp en Vijfhuizen en besloeg ongeveer zeventig hectare, waarvan de helft in het Haarlemmermeerse Bos. Het gebied werd ingericht naar het masterplan van landschapsarchitect Niek Rooze; de noordelijke delen met een geometrische opzet, het zuidelijke werd organisch vormgegeven. Daarin werd ook het paviljoen geplaatst, deels aan de rand en deels op het water. Via een internationale ontwerpwedstrijd had het New Yorkse architectenbureau Asymptote Architects van Hani Rashid en Lise Anne Couture de opdracht voor het ontwerp van paviljoen gekregen. Het paviljoen, bekend als Hiedra Pier, moest verwijzen naar het belang van de luchtvaart, landbouw en de polder; voor de Haarlemmermeer kenmerkende aspecten. Zo kwam de hoofdvorm voort uit twee vleugelvormige daken die door twee glazen wanden lijken te zweven en verwijst het aluminium plaatwerk naar de vliegtuigbouw en reflecteert hierin tevens het luchtruim. Water stroomde over de daken en langs glazen wanden waartussen de bezoekers het paviljoen in werden geleid. De installatie hiervoor verwees naar gemalen waarmee de Haarlemmermeer was drooggemaakt. De aluminium panelen werden met computermodellen gefabriceerd, wat ten tijde van de bouw van het paviljoen zeer experimenteel was. Het glas voor de raampartijen was het eerste koud gebogen glas in Nederland. Het paviljoen won in 2003 de AIA New York Chapter Design Award.

Woonhuis en werkplaats

• Bouwjaar: 1900
• Adres: Raadhuislaan 12
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Patroonswoning uit het begin van de 20e-eeuw. Het woonhuis en werkplaats zijn authentiek en in deze vorm zeldzaam in Haarlemmermeer. Het complex is van belang omdat ze de geschiedenis van de industrie illustreert. Een patroon was meestal directeur (eigenaar of leidinggevende) en dus werkgever van een bedrijf. Het woonhuis bestaat uit een begane grond- en zolderverdieping. Het schilddak is gedekt met blauw gesmoorde Hollandse pannen. De gevelindeling is nog oorspronkelijk, met de originele T-vensters. In de zijgevels gesmede muurankers. Achter de woning bevindt zich de timmermanswerkplaats met deels gemetselde en deels houten gevels.

Oude Kantongerecht

• Bouwjaar: 1911
• Architect: Willem Metzelaar
• Adres: Raadhuislaan 3 
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: In 1911 kreeg Haarlemmermeer een eigen lokaal gerechtsgebouw. De oorspronkelijke hoofdingang bevindt zich aan de oostzijde, aan de westzijde de ingang tot de dienstwoning. Het houten washok daarachter is een replica van het oorspronkelijke washok. Het kantongerecht vormde samen met het polderhuis, de korenbeurs en het raadhuis het oude bestuurscentrum van de Haarlemmermeerpolder. Hoofddorp heette aanvankelijk Kruisdorp. Willem Metzelaar (1849 - 1918) was hoofdingenieur gevangenissen en rechtsgebouwen bij het ministerie van Justitie. Hij ontwierp diverse justitiële gebouwen, zoals de koepelgevangenissen in Haarlem en Breda.

Brug over het voor- en achterkanaal bij de Rijnlanderweg

• Bouwjaar: onbekend
• Adres: Rijnlanderweg
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: De brug over het Voor- en Achterkanaal is onderdeel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten. In het definitieve ontwerp van de Stelling van Amsterdam van 1880 werd een zware aarden liniewal (de Geniedijk) opgeworpen met aan beide zijden een kanaal: het Voor- en Achterkanaal. Deze brug leidt het verkeer van de Rijnlanderweg (voorheen Sloterweg) over deze kanalen.

Kringenwetwoning

• Bouwjaar: na 1908
• Adres: Rijnlanderweg 1011
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: Woonhuis gebouwd volgens de voorschriften van Kringenwet van 1853. Die wet bepaalde dat het schootsveld rond vestingwerken vrij moest blijven. Met toestemming kon gebouwd worden, maar dan met hout zodat het object snel kon worden verwijderd. De kringenwetwoning werd gebouwd op een afstand van minder dan 600 meter van de Batterij aan de Sloterweg, na toestemming van de minister van Oorlog. Dit huis is onderdeel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten.

Boerderij Den Burgh

• Bouwjaar: 1861
• Adres: Rijnlanderweg 878
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: In 1855, vrijwel direct na de droogmakerij van het Haarlemmermeer, kocht Maria de Vogel van Aalst 300 ha nieuwe grond om een akkerbouwbedrijf te beginnen. Deze jonkvrouw en weduwe van een wijnhandelaar en grootgrondbezitter noemde de boerderij ze naar het landgoed van haar schoonfamilie in Rijswijk. Ze liet het bedrijf na aan haar dochter Emilia van der Kun. Het land werd in cultuur gebracht en beheerd door een familie van pachters; Barend Biesheuvel, zoon en kleinzonen. De gemeente Haarlemmermeer wilde de boerderij behouden en opnemen in het omliggende kantorenpark en kocht de laatste bewoner uit in 1998. Het complex werd in 2013 gerestaureerd door Stadsherstel. Boerderij Den Burgh is een goed voorbeeld van een langhuis of langgevelboerderij naar Zeeuws voorbeeld. Het hoofdgebouw heeft een rijkversierde voorgevel met sierlijk overstek met fraai uitgesneden windveren en een rietgedekt zadeldak. Het woongedeelte is gebouwd met gele ijsselsteentjes in kruisverband. Ter plaatse van de inrijdeuren is het rieten dak enigszins opgelicht zodat volgeladen boerenwagens naar binnen konden rijden. Aan de achterzijde van het huis is de paardenstal voor 18 paarden, met gepotdekselde (horizontaal betimmerde) houten wanden.

Batterij aan de Sloterweg

• Bouwjaar: 1906
• Adres: Rijnlanderweg 989
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: De batterij aan de Sloterweg (de huidige Rijnlanderweg) is onderdeel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten. Vanuit deze batterij kon het terrein tussen het Fort bij Hoofddorp en het Fort bij Aalsmeer verdedigd worden. Anders dan de oudere (neven)batterijen, is de batterij aan de Sloterweg opgezet als een klein fort; een complex van bomvrije gebouwen van ongewapend beton. Het bood wel een schuilplaats maar geen faciliteiten om te overnachten. Dit was een aanpassing van het standaardontwerp, een tussenvorm van batterij en fort, waarvan de batterij aan de Sloterweg het best bewaarde exemplaar is. Het complex bestaat uit een hoofdgebouw, een poternegebouw met kazemat en een voorgebouw dat diende als munitieopslag. De pantserstalen luiken en deuren van het hoofdgebouw zijn uniek voor dit model.

TBC-huisje

• Bouwjaar: 1922 
• Adres: Spaarnepoort 1
• Type: Hoofddorp
• Omschrijving: Het tbc-huisje is een kleine zeshoekige houtconstructie hoofdzakelijk bestaande uit kozijnen met veel glas en openslaande deuren, afgedekt met een puntdakje voorzien van dakleer. Het huisje biedt plaats aan 1 bed. De huisjes waren op een stalen draaischijf gemonteerd, zodat de patiënt met de zon kon meebewegen. De twee openslaande deuren konden worden vervangen door horren. Tuberculose (tbc) was begin twintigste eeuw één van de meest voorkomende ziekten. Veel tbc-patiënten gingen voor rust en frisse lucht naar sanatoria in binnen- of buitenland. Wie dat niet kon betalen, kocht of huurde een tbc-huisje. Het tbc-huisje is in 1922 - 1923 geplaatst in de achtertuin van Hoofdweg 683. In 2004 is het gerestaureerd en verplaatst naar het terrein van het Spaarne Ziekenhuis in Hoofddorp. Dit exemplaar is het enige nog overgebleven tbc-huisje in Haarlemmermeer.

Gemaal Lynden

• Bouwjaar: 1847-1849
• Architect: Jan Anne Beijerinck
• Adres: Akerdijk 12
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: Gemaal Lynden is één van de drie stoomgemalen die tussen 1849 en 1852 het Haarlemmermeer hebben droog gepompt. De gemalen bleven daarna in gebruik om het land droog te houden. De zijvleugels dateren van 1893. Sinds 2005 heeft een nieuw gemaal het bemalen van de polder overgenomen. Gemaal (De) Lynden en het dorp Lijnden zijn vernoemd naar de bedenker van het droogmakingsplan Frans Godard Baron van Lynden van Hemmen. In 1821 publiceerde Van Lynden Verhandeling over de Droogmaking der Haarlemmer-Meer. Ingenieur Jan Anne Beijerinck (1800 - 1874) was vanaf 1837 zowel leidinggevende van de droogmaking als ontwerper van de 3 stoomgemalen. Het gemaal heeft veel neogotische elementen zoals kantelen, steunberen en spitsbogen met geornamenteerd maaswerk (buiten) en versierde gietijzeren trappen en pilaren (binnen). Ontwerp en onderdelen van de stoommachine kwamen uit Engeland.

Transformatorhuisje

• Bouwjaar: 1919
• Architect: J. B. van Loghem
• Adres: Akerdijk 13
• Type: Gemeentelijk Monument
• Omschrijving: Achtergrond van het monument: Dit transformatorhuisje werd in 1919 ontworpen door J. B. van Loghem. Het staat naast Gemaal De Lynden (rijksmonument), één van de drie stoomgemalen waarmee het Haarlemmermeer werd droog gepompt. Transformatorhuisjes zorgen ervoor dat de elektriciteit van centrales wordt geleverd aan huishoudens en bedrijven. Dit huisje werd gebouwd voor de elektrificatie van één van de centrifugaalpompen van Gemaal De Lynden en het buurtschap Lijnden. J.B. van Loghem (1881-1940) ontwierp het huisje in opdracht van het Provinciaal Elektriciteitsbedrijf van Noord-Holland (PEN). Van Loghem ontwierp voor het PEN tachtig transformatorhuisjes in heel Noord-Holland. Hij maakte daarvoor niet één vast model, maar ontwierp steeds een nieuw huisje voor elke locatie. Aan de Schoolstraat in Halfweg vind je ook een transformatorhuisje van Van Loghem, dat gebouw is een rijksmonument. Op het huisje zijn twee vierkante tegels aangebracht: één van een zwarte, kraaiende haan, en de ander van een zwarte buldog. De tegels zijn ontworpen door L.E.F. Bodart (1872-1945) en geleverd door de Porce-leyne Fles te Delft. De tegels van de hond en de haan zijn aangebracht op ten minste honderd transformatorhuisjes in Noord-Holland, voor een groot deel op de huisjes ontworpen door Van Loghem. Over de betekenis van de afbeeldingen bestaan meerdere ideeën. Mogelijk staat de haan symbool voor het licht (elektriciteit) en bewaakt de hond het object. 

Complex: Kerk en Pastorie St. Franciscus van Sales

• Bouwjaar: 1859/1863
• Adres: Schipholweg 641
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Deze kerk, uit de tweede helft van de 19e eeuw, is één van de eersten die in Haarlemmermeer zijn gebouwd. Het kerkgebouw is een zaalkerk, met rechte koorsluiting. De indeling is symmetrisch. De voorgevel is gepleisterd en crème gesausd. De overige gevels bestaan uit schoon metselwerk met neoromaanse ramen. Vijf stenen traptreden leiden naar de toegangsdeur. Deze is vernieuwd in Amsterdamse-school-stijl. Daarboven een houten torentje met luidklok. Op het flauw hellende zadeldak liggen vernieuwde Hollandse grijze pannen. De pastorie is 4 jaar later gebouwd.

Boerderij De Olmenhorst

• Bouwjaar: 1894/1906
• Adres: Lisserweg 485-487
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Kort na het droogmaken van de polder in 1854 begon de Amsterdamse koopman Stephanus de Clercq hier een groot akkerbouwbedrijf voor aardappelen, tarwe, vlas en erwten. De eerste boerderij brandde af. De huidige boerderij, uit 1894, lag aan een strook met iepen (olmen), vandaar de naam Olmenhorst. Kleinzoon Willem liet in 1906 de houten villa bouwen en vestigde zich als eerste generatie eigenaars in de polder. Onder zijn leiding werden veel nieuwe boomgaarden geplant en groeide de fruitteelt uit tot belangrijkste bedrijfsactiviteit. Van voren af gezien doet de boerderij denken aan een stolp. De bovenste helft van het dak is gedekt met riet met daaronder rode verbeterd-Hollandse pannen. De voorgevel heeft een iets vooruitspringende middenpartij met topgevel. In het ondergedeelte drie schuiframen. Op de verdieping een drielicht met verhoogd halfcirkelvormig middengedeelte. Aan weerskanten een medaillon met ‘Anno 1894'. In de woonhuisdeur een gietijzeren rooster met daarin een koeienkop. Opvallend is de oprijlaan met lindebomen met aan het begin stenen hekpalen.

Boerderij de Kleine Vennep

• Bouwjaar: 1928
• Adres: Hoofdweg 1041
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: Klein Vennep is een zogenaamde kop-rompboerderij. De boerderij werd gebouwd omstreeks 1928 in traditionele baksteenbouw. Rond 1950 werd hij verlengd met het dubbel vierkant van een nabijgelegen 19de-eeuwse boerderij.

Kerk en Pastorie

• Bouwjaar: 1862
• Adres: Hoofdweg 1320
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Deze Nederlands Hervormde kerk werd in 1863 als eerste kerk van Nieuw-Vennep in gebruik genomen. Op 28 december 1864 werd de klok in de toren gehangen.Deze kerk is vrijwel het enige overblijfsel uit die periode en beeldbepalend voor het centrum van Nieuw-Vennep. Het kerkgebouw is origineel zoals in het ontwerp bepaald, met de op het Griekse Kruis geïnspireerde grondvorm en neo-romaanse stijlmotieven. Het kerkgebouw heeft 2 nagenoeg identieke gevels aan de straatzijden, wit geverfd met grijze plinten. De daken zijn gedekt met grijze Oudhollandse pannen. Bovenop zie je een achtkantige dakruiter met daarop een met leien gedekte spits. In het open ondergedeelte vind je een luidklok, daarboven een uurwerk met vier wijzerplaten. De aangebouwde pastorie met L-vormige plattegrond is waarschijnlijk gelijktijdig met de kerk gebouwd, gezien de overeenkomst in bouwstijl.

Boerderij Margaretha's Hoeve en TBC-huisje

• Bouwjaar: 1880
• Adres: Hoofdweg 1327
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: Door de stijging van de vraag groeide de landbouw in de tweede helft van de 19e eeuw, en daarmee ook de gemiddelde bedrijfsgrootte. Margaretha’s Hoeve is een voorbeeld van een verlengde stolpboerderij met vier gekoppelde vierkanten. Hierin werden woning, stallen voor vee en werkpaarden, opslag van oogst en landbouwmachines onder één dak gebracht. Ook de ruime opzet van het woongedeelte, met dakhuis en rijke detaillering, zijn kenmerkend voor deze tijd. De huidige boerderij dateert uit 1880, nadat de eerste boerderij door brand was verwoest. De boeren die zich na de droogmaking vestigden in de Haarlemmermeerpolder, kwamen uit heel Nederland. Zij bouwden vaak een boerderij van het type uit hun streek van herkomst. De eerste eigenaar van Margaretha's Hoeve was afkomstig uit West-Friesland, een stelpboerderij lag daarom voor de hand. Naast de Margaretha's Hoeve staat een Tbc-huisje, dat in 2020 is gerestaureerd. Tuberculose (tbc) was begin twintigste eeuw één van de meest voorkomende ziekten. Veel tbc-patiënten gingen voor rust en frisse lucht naar sanatoria in binnen- of buitenland. Wie dat niet kon betalen, kocht of huurde een tbc-huisje. De huisjes waren op een stalen onderstel met massieve wielen gemonteerd, zodat ze met de zon meegedraaid konden worden. Aan de voorzijde kom je binnen via een dubbele schuifdeur met glas. Het hang- en sluitwerk is origineel. In het bovenlicht van het venster en in de schuifdeuren is oker kathedraalglas toegepast. Aan de achterzijde zit een schuifluikje voor ventilatie. Het dak is versierd met geschulpte windveren met klossen in chaletstijl.

Boerderij

• Bouwjaar: laatste kwart van de 19e eeuw 
• Adres: Hoofdweg 983-985
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Stelpboerderij naar Fries voorbeeld. De boeren die zich in de beginperiode van de polder vestigden, namen de boerderijtypen uit hun streek van herkomst mee. De boerderij is riet-gedekt met druiprand van grijze oud-Hollandse pannen en een middentop van groen geverfd hout. Kenmerkend voor een stelpboerderij is dat de woon- en werkruimtes zich onder één dak bevinden. De Friese stelpboerderij is gebaseerd op de Noord-Hollandse stolpboerderij en werd begin 17e eeuw geïntroduceerd na de droogmaking van een aantal Friese meren. De Friese stelp langer is dan de stolp omdat in de Friese – en later ook Hollandse - polders grotere boerderijen nodig waren.

Pomphuisje

• Bouwjaar: 1920
• Adres: nabij Hoofdweg Oostzijde 1100
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Begin 20e-eeuw ontstond de behoefte om het grondwaterpeil te verlagen. Met pomphuisjes kon het water naar hoger gelegen vaarten (hier de Hoofdvaart) worden gepompt. In de loop der tijd zijn deze huisjes weer buiten gebruik geraakt door de toepassing van een grootschaliger vakbemaling. Het huisje heeft een vierkante plattegrond van 2 bij 2 vierkante meter. Het heeft een zadeldak, de topgevels steken boven het dak uit. In de witgeschilderde gevel een deur met getoogde bovenkant en in de Noordwest-gevel een klein venster. Aan de Zuid-Oostzijde zie je de betonnen aanvoergoot met stalen vijzel. Het te overbruggen hoogteverschil is circa 60 cm. Dit pomphuisje is erg bijzonder omdat het het laatste authentieke pomphuisje is in de gemeente.

Boerderij Boogaard

• Bouwjaar: 1868
• Adres: Rijnlanderweg 1253
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Tegen het eind van de Tweede Wereldoorlog zaten naar schatting zo’n 3.600 mensen ondergedoken in Haarlemmermeer. Joden, maar ook jonge mannen die weigerden gehoor te geven aan de oproep om in nazi-Duitsland te gaan werken. Eén van de bekendste onderduikadressen, zelfs bij buschauffeurs, was de boerderij van de familie Boogaard in Nieuw-Vennep. De boerderij werd bewoond door de diepgelovige boer Hannes Boogaard, 75 jaar toen de oorlog uitbrak, zijn twee zoons Willem en Theunis, dochter Aagje en nicht Metje. Twee van zijn negen andere kinderen, zoons Hannis en Piet, woonden met hun gezinnen vlakbij. Het verzet van de familie Boogaard begon al vroeg. Ze weigerden bijvoorbeeld koolzaad te zaaien voor de Duitsers. De allereerste onderduiker, Jan van de Geer, kwam in het voorjaar van 1942. Via via had hij gehoord dat de Boogaards ‘zo anti-Duits als de pest waren’ en kon aan de slag op de boerderij. Al gauw volgden meer onderduikers. In de begintijd liepen ze nog vrij rond, maar al gauw kwamen er steeds meer mensen. In het najaar van 1943 waren er zeventig onderduikers op de boerderij. In Haarlemmermeer was het een publiek geheim dat de familie Boogaard onderdak bood aan onderduikers. De boerderij heette in die tijd in de volksmond ‘De Jodenboerderij’.

Toegangshek begraafplaats Taxushof

• Bouwjaar: tweede helft van de 19e eeuw
• Adres: Rustoordstraat 17
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Toegangshek uit de tweede helft van de 19e eeuw. Het hek is versierd met symbolen verbonden met de dood, zoals schedel en zeis.

Schipholbrug

• Bouwjaar: 1936
• Adres: Schipholdijk
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: De Schipholbrug is een draaibrug over de Ringvaart van de Haarlemmermeerpolder. Om te openen draait de brug om een verticale as. Het is een boogbrug met blauwe trekband en witte diagonale hangers. Het brugwachtershuis en de landhoofden zijn uitgevoerd in typische Amsterdamse School baksteenarchitectuur. De brug is gebouwd op de plek van het voormalige Fort bij Schiphol, dat in 1934 werd afgebroken. Door de groei van Schiphol nam de verkeersdrukte toe. Als extra verbinding tussen Haarlemmermeer en het buitengebied werd de Spaarnwouderweg (nu Oude Schipholweg) verbreed tot autoweg. Eind jaren 60 werd de brug van de A9 aangelegd waardoor het belang van de draaibrug afnam. In 2013 werd de Schipholbrug verbouwd tot éénrichtingsverkeerweg. 

Fort bij Aalsmeer

• Bouwjaar: 1880-1905
• Adres: Aalsmeerderdijk 460
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: Het Fort bij Aalsmeer is onderdeel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten. Dit fort had als doel de Haarlemmerringdijk en de Ringvaart te verdedigen. Zou het land onder water worden gezet, dan ontstond hier namelijk toegang naar de Aalsmeerderweg, de spoorlijn Utrecht – Amsterdam en de riviertjes Angstel en Gein met de daarlangs lopende wegen. Fort bij Aalsmeer bestaat uit 2 vrijstaande gebouwen voor een hefkoepelgeschut. Een frontgebouw is door een poterne verbonden met het hoofdgebouw. Tijdens de mobilisatie van de Eerste Wereldoorlog werd dit fort bemand door zo’n 280 man. Het fort is in 1996 gerestaureerd en biedt sinds 2009 onderdak aan het CRASH Luchtoorlog en Verzetsmuseum 1940 - 1945. Het is in 2023 aangekocht door Stadsherstel die het fort opnieuw zal restaureren.

Nevenbatterij bij het Fort bij Aalsmeer

• Bouwjaar: onbekend
• Adres: bij het Fort bij Aalsmeer
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: De nevenbatterij bij het fort bij Aalsmeer is onderdeel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten. De batterij is opgenomen in de liniewal, met zicht op het fort. Het was 1 van 3 nevenbatterijen in de wal en diende om het gebied in zuid- en zuidwestelijke richting te verdedigen. De nevenbatterij bestaat uit 4 geschutopstelplaatsen van steenslagbeton. Tussen de 5 munitiemagazijnen zijn borstweringsmuren geplaatst. Bijzonder aan deze batterij is dat 3 van de 8 pantserstalen schuifdeuren bewaard zijn gebleven.

Schutsluis bij het Fort bij Aalsmeer

• Bouwjaar: onbekend
• Adres: Schutsluit
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: De schutsluis is onderdeel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten. De dubbele schutssluis ligt op het terrein van Fort bij Aalsmeer. De sluis werd gebruikt als doorvoerhaven voor de scheepvaart. In oorlogstijd kon men er water mee uit de Ringvaart naar het Voorkanaal laten stromen en daarmee de Haarlemmermeerpolder onder water zetten. Ook kon er voedsel over worden aangevoerd naar het gebied dat verdedigd werd. De sluis bestaat uit een boven- en een benedensluis met een tussenkanaal. De bovensluiskolk is met een inlaatduiker verbonden met de fortgracht van het Fort bij Aalsmeer. De sluis werd gelijk met de linie aangelegd. 

Boerderij De Rijsenhof

• Bouwjaar: 1901
• Adres: Aalsmeerderdijk 640
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Na de schamele pionierstijd, verbeterde de welvaart in de polder na 1900. Deze boerderij vertegenwoordigt het succesvolle ondernemerschap met een voor Haarlemmermeer vrij zeldzaam type boerderij, geïnspireerd op de statige, stedelijke architectuur uit het begin van de 20e-eeuw. Het pand heeft van voor tot achter dezelfde breedte. Opvallend is het naar voren stekende balkon. Dit is in de plaats gekomen van een serre. Ook opvallend is de dakkapel met zware zijstukken en fronton. De brede dubbele voordeur met classicistische ornamenten bevindt zich in de linkergevel.

Ketelhuis met schoorsteen

• Bouwjaar: 1930
• Architect: W. Maarse Jr.
• Adres: Bennebroekerweg 10a 
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: In de eerste helft van de 20e eeuw kwam de tuinbouw op in de omgeving van Rijsenhout. Familie A. Maarse Kzn. uit Aalsmeer was in 1929 het eerste tuinbouwbedrijf dat zich in de Haarlemmermeer vestigde. Weduwe G. Maarse - van Oorde kocht in dat jaar met haar twee zoons Klaas en Willem een stuk grond van 1 hectare aan de Bennebroekerweg in de Haarlemmermeer. Zij brachten hun eigen kassen mee uit Aalsmeer. Voor de verwarming van de kassen, waarin tuinplanten werden gekweekt, lieten zij een ketelhuis met schoorsteen bouwen, gelijktijdig met een woonhuis in Amsterdamse schoolstijl.  In het ketelhuis werd stoom opgewekt door de verbranding van aanvankelijk kolen en later olie. Hiermee werden de kassen verwarmd. Via de schoorsteen werden de verbrandingsgassen afgevoerd. Het ontwerp van ketelhuis en schoorsteen is van W. Maarse Jr., architect uit Aalsmeer (geen directe familie). De schoorsteen had als eigen toevoeging een kop met vijf uitkragende randen, vergelijkbaar met die onder de dakrand van het ketelhuis, een lichte invloed van Amsterdamse Schoolstijl. Deze stijl is ook terug te vinden in het woonhuis. De constructie van het ketelhuis bestaat uit een kelder van gewapend beton op een fundering van palen, en heeft gemetselde gevels. Het ketelhuis is voorzien van een enkelvoudige, houten balklaag met hierboven een plat dak. De 25 meter hoge schoorsteen staat op een betonfundering. Het ketelhuis met schoorsteen is sinds 1967 niet meer in gebruik. Het bedrijf is in 2002 gestopt met kweken.

Boerderij Rijsenhout

• Bouwjaar: 1871
• Adres: Grote Poellaan 23
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Het hoofdgebouw van deze langhuisboerderij is vooral bijzonder door de ingezwenkte top van de voorgevel. De indeling van de vensters is origineel, net als de versiering met banden en gietijzeren ankersleutels (acanthusblad). De boerderij is een nog betrekkelijk gaaf voorbeeld van een bedrijf van beperkte omvang, uit de eerste decennia na de droogmaking van de polder. De woonhuisgevels hebben een zwart geteerd gepleisterde plint. In de aansluitende gevel van de schuur zijn twee gietijzeren stalramen, in de vorm van een halve cirkel.

Complex: Stoomgemaal en machinistenwoning

• Bouwjaar: 1879
• Architect: W.F.A. Beijerinck
• Adres: Inlaagpolder 1
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: De Spaarndammerdijk was geen sterke dijk. Toen die bij de Sint-Elizabethsvloed van 1421 bezweek, kreeg de nieuwe IJdijk ondersteuning van de Inlaagpolder; een overstroomgebied met daaromheen een dijk. Tot 1879 werd de Inlaagpolder bemalen door de windmolen De Dolle Hond. Toen werd opdracht gegeven tot de bouw van een stoomgemaal. Het gemaalcomplex bestaat uit een machine- en ketelgebouw met scheprad en waterloop, een 12 meter hoge bakstenen schoorsteen, een terrein voor opslag van kolen en een woning voor de stoommachinist. In de loop van de tijd is een aantal veranderingen doorgevoerd. In 1898 is het scheprad vervangen door een centrifugaalpomp. In 1901 is een nieuwe Cornwall stoomketel geplaatst. In 1912 wordt overgestapt op olie als energiebron en de schoorsteen wordt gesloopt. In 1937 wordt niet alleen overgestapt van diesel op elektriciteit als energiebron maar wordt ook de centrifugaalpomp vervangen door een vijzel. Hiermee wordt de opvoering van het water van buiten het gebouw naar binnen verplaatst. Dat betekent dat ook de waterloop verlegd moet worden. De inlaat komt aan de achterkant, waarbij het water onder het gebouw en de weg wordt doorgevoerd en uitkomt op de ringsloot met de Houtrakpolder die uitmondt in het Zijkanaal F.

Inlaagse dijk

• Bouwjaar: 1423 
• Adres: Inlaagse Dijk
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: De Spaarndammerdijk was geen sterke dijk. Toen die bij de Sint-Elizabethsvloed van 1421 bezweek, zette een vloedgolf tot bij Leiden het land onder water. In 1422 werd begonnen met de aanleg van een nieuwe dijk: de hoge IJdijk en een ‘inlaag'. Om beweiding van de inlaag mogelijk te maken legde men een dijk rondom: de Inlaagse dijk. Tot 1879 werd de Inlaagpolder bemalen door de windmolen De Dolle Hond. Daarna, tot de droogmaking van de Houtrakpolder, met een stoomgemaal.

Kademuur van het IJ

• Bouwjaar: 1731
• Adres: Spaarndammerdijk 23
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: De oever van het IJ lag voorheen pal voor het Rijnlandshuis in Spaarndam. De kademuur aan Spaarndammerdijk, de voormalige Hoge Dijk, geeft aan waar deze oever lag. De muur is gemetseld van klinkers met verspreid ingemetselde zandstenen blokken. Vermoedelijk dateert deze kade van 1731; na de paalwormenplaag van 1730 werden kades en dijken aangelegd met steen. Het IJ bij Spaarndam is een niet-ingepolderd deel van de oude zeearm het IJ. Het meer is via Zijkanaal C verbonden met het Noordzeekanaal.

Complex: Het Dorp Spaarnwoude

• Bouwjaar: 1890
• Adres: Kerkweg 22-32
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Spaarnwoude is niet alleen een cultuurhistorisch maar ook een aardkundig monument. Het kerkje is rond 1000 na Chr. gebouwd op een duintop van een natuurlijke strandwal. Rondom de kerk ontstond bebouwing. Deze bebouwing is met name waardevol als ‘gezicht op Spaarnwoude’ in combinatie met de Stompe Toren, zoals nu te zien is vanaf de Lagedijk, de Kerklaan en de Kerkweg. De strandwal waarop het dorp is gebouwd werd 5200 jaar geleden gevormd en is de meest oostelijke Noordzeegrens van de Noord-Hollandse kust. Ten noorden van de kerk loopt de strandwal nog een paar honderd meter door. De gaafheid van dit ensemble van wal en dorp is ook internationaal uitzonderlijk. Daarom geniet dit stuk strandwal bescherming als Aardkundig Monument.

De Stompe Toren

• Bouwjaar: 1764
• Adres: Kerkweg 26
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: De 'Stompe Toren' dateert uit de 13e eeuw en werd gebouwd met middeleeuwse bakstenen, zogenaamde kloostermoppen. De toren had aanvankelijk een gemetselde spits, een belangrijk baken voor de scheepvaart op het IJ. Na het beleg van Haarlem in 1573 werd de kerk in brand gestoken, alleen de kerkmuren en de toren bleven staan. Het kerkgebouw werd daarna hersteld voor de protestantse eredienst. In 1747 werd het kerkgebouw door een zware storm vernield, waarna in 1764 het huidige kerkgebouw verrees. De toren werd in 1844 met de helft ingekort en de spits verdween. De toren kreeg hiermee haar huidige hoogte van 20 meter met een houten dak met dakpannen. Sinds 1880 is het gebouw niet meer in gebruik voor kerkdiensten. Sinds 1983 worden kerk en toren beheerd door Cultureel Centrum Stompe Toren. De klok en klokkenstoel dateren van 1764. De klok heeft een diameter van 74,3 cm, de naam van de gieter is onbekend. Het mechanisch torenuurwerk is van 1747.

Boerderij met Hooihuis

• Bouwjaar: onbekend
• Adres: Kerkweg 29
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: De boerderij dateert van eind 19e eeuw. De schuur is waarschijnlijk ouder. Een hooihuisboerderij is typisch Hollands. Kenmerkend is dat de landbouwschuur en de hooiberg aan de boerderij vast zitten en één geheel vormen met het woongedeelte, vaak ook als geheel met pannen gedekt. 

Boerderij

• Bouwjaar: 18e eeuw 
• Adres: Kerkweg 30
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: Boerderijtje uit de 18e eeuw. Het rieten dak wijkt 1 meter boven de voordeur. In de nok, waar de met riet bedekte dakschilden elkaar raken, zwart en rood afwisselende vorstpannen.

Hooihuisboerderij Blauhek

• Bouwjaar: 1750
• Adres: Kerkweg 4
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Buiten springt het hoge, houten hooihuis in het oog. Binnen in de hal ligt een eeuwenoude plavuizen vloer, een trapje leidt naar een heuse opkamer. Midden in de woonkeuken herinnert een houten constructie aan de tijd dat hier de koeien stonden. Boerderij Blauhek in Spaarnwoude dateert uit circa 1750 en is één van de oudste boerderijen in Haarlemmermeer. Blauhek is een zogeheten hooihuisboerderij. In de karakteristieke hoge, vierkante houten schuur die aan de boerderij is vast gebouwd, lag vroeger het hooi opgeslagen. Nu is er beneden onder meer kantoorruimte, boven een slaapkamer. De hooihuisboerderij is een boerderijtype dat van oudsher vooral te vinden is in de Zaanstreek, Waterland en de Beemster, maar ook in dit gebied. Blauhek is niet alleen een van de oudste boerderijen in Haarlemmermeer, maar ook een van de laatste twee hooihuisboerderijen in deze gemeente. Boerderij Blauhek was de winnaar van de titel Haarlemmermeers Monument van het jaar 2022.

Molen de Slokop

• Bouwjaar: 1872
• Adres: Lagedijk 13
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: De Slokop is een rietgedekte houten windmolen op gemetselde voet van het type buitenkruier. De vijzelmolen verving in 18721 een schepradmolen voor de bemaling van de Vereenigde Binnenpolder. Tot 1927 hield De Slokop de polder met windkracht droog, samen met De Liedemolen. Toen die in 1928 werd vervangen door een elektrisch vijzelgemaal, werd de Slokop een hulpgemaal. In 1950 werd de molen stilgezet en verhuurd als woning. Bij een restauratie in 1964 is het binnenwerk verwijderd. Bij een restauratie in 2008 is de molen voorzien van nieuwe roeden. De molen is niet te bezoeken.

Nevenbatterij van het Fort bij Penningsveer

• Bouwjaar: 1880-1920
• Adres: Lagedijk 2
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: Tussen het Fort bij Penningsveer en het iets noordelijker gelegen Fort bij de Liebrug ligt het restant van een liniewal met nevenbatterij en andere gebouwen. Het was bestemd voor het verdekt opstellen van zwaar geschut en soldaten konden er schuilen. Deze betonnen geschutsopstelplaats bood plaats aan 2 stuks verrijdbaar geschut en 2 munitiemagazijnen. Uniek zijn de houten schuifdeur, de houten banken en de plafondbetimmering. Deze Nevenbatterij is onderdeel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten.

Militaire grenspalen bij Spaarndam

• Bouwjaar: 1896
• Adres: Kerkweg 4, Spaarndammerdijk 30
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: Deze grenspalen bij Spaarndam zijn onderdeel van de voormalige Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten. Op de Kerkweg zijn ter hoogte van huisnummer 4 twee grenspalen (O3 en O4) bewaard gebleven bij de brug naar de militaire weg (tegenwoordig fietspad). Deze weg is in 1896 aangelegd. De ‘O’ in de nummering verwijst naar de opdrachtgever voor de aanleg van de weg; het ministerie van Oorlog. Op oudere grenspalen staat vaak een 'D', naar het ministerie van Defensie. Deze grenspalen markeren de plek waar de militaire weg was aangelegd op het terrein van derden. Deze weg was nodig omdat de weg op de Spaarndammerdijk de vijand zicht zou geven op transporten en troepenbewegingen vanuit Haarlem. Om dit probleem op te lossen is in 1896 de militaire weg ‘Weg langs de Hoogendijk’ aan de voet van de dijk aangelegd die daardoor een gedekte weg werd.

Boerderij Johanna Hoeve

• Bouwjaar: vierde kwart van de 19e eeuw
• Adres: Noorderweg 18
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: Stolpboerderij met uitgebouwd voorhuis, gebouwd in het vierde kwart van de 19de eeuw, na het droogvallen van de Houtrakpolder. De boerderij is opgetrokken in een streek-eigen bouwtrant, met in het voorhuis neo-renaissancistische stijlkenmerken. Bijzonder is ook dat in dit gedeelte van de polder de oorspronkelijke noord-zuidgerichte strokenverkaveling behouden is.

Schuur van Roons Hoeve

• Bouwjaar: 1929
• Adres: Noordzeekanaalweg 3
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: Landbouwschuur gebouwd in 1929 voor de opslag van graan en als stal. Tussen 1968 en 1989 werd de schuur door de gemeente Amsterdam gebruikt als opslagplaats voor strooizout. Sinds 1989 zijn de oorspronkelijke lichtstroken onder de opgetilde kap dichtgezet met horizontale houten delen.

Rijnlandse Afstandspalen

• Bouwjaar: 1870
• Adres: Spaarndammerdijk
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Langs de Spaarndammerdijk staan Rijnlandse afstandspalen met de nummers: 4; 5,5; 6; 6,5; 7 en 8. De genummerde hardstenen afstandspalen werden rond 1860 langs de dijk geplaatst voor het beheer en onderhoud van de dijk. De palen werden om de 500 meter geplaatst, in totaal zijn er 40 palen, waarvan 14 in de gemeente Haarlemmermeer. Hiervan zijn er nog 6 zichtbaar in het landschap. Omstreeks 1220 was men begonnen met de aanleg van een dijk vanaf Santpoort-Noord tot aan de Amstel in Amsterdam, langs het IJ bij Spaarndam. Na de Elisabethsvloed van 1421 is de dijk verkort. Rond 1870 werd het IJ ingepolderd en verloor de Spaarndammerdijk haar functie als zeedijk.

Het Widde Thoes

• Bouwjaar: 1893
• Architect: Chr. van Reijendam
• Adres: Ringweg 115
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: In 1893 werd het huis gebouwd door architect-aannemer Chr. van Reijendam uit Spaarndam. Het huis was onderdeel van een rijtje boerenarbeiderswoningen. Soortgelijke woonhuizen zijn na de droogmaking van de Haarlemmermeerpolder veel gebouwd. Oorspronkelijk bestond de buitengevel uit grenen rabatdelen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn tegen de buitengevel panlatten bevestigd met kippengaas, hieroverheen is cement aangebracht met daarin een tegelmotief.

Stolpboerderij

• Bouwjaar: onbekend 
• Adres: Ringweg 8-10
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: De boerderij aan Ringweg 8 - 10 is gebouwd na de droogmaking van het IJ en is een typisch boerenbedrijfspand uit die periode. Karakteristiek voor de laat-19e-eeuwse ambachtelijke bouwtrant zijn details zoals de gepleisterde pilasterstellingen.

Beschermd Dorpsgezicht Spaarndam

• Bouwjaar: onbekend
• Adres: Spaarndammerdijk
• Type: Rijksbeschermd Dorpsgezicht
• Omschrijving: Spaarndam is een dubbeldorp, een deel ligt in de gemeente Haarlemmermeer, een ander deel in de gemeente Haarlem. Samen delen we dit rijksbeschermde dorpsgezicht. Spaarndam ontstond rondom een dam bij de monding van het Spaarne in het IJ. De eerste sluizen zijn er al sinds de 13 eeuw. De oudste bebouwing van het dorpje bevindt zich dan ook rondom de sluizen. De sluizen, de huizen daaromheen, de Spaarndammerdijk en het Rijnlandhuis zijn allemaal onderdeel van dit beschermde gezicht.

Houtloods en Timmerloods (Complex Gemeenlandshuis)

• Bouwjaar: 18e eeuw 
• Adres: Spaarndammerdijk 23
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: Op het erf van het gemeenlandshuis van Rijnland staan 2 grotendeels oorspronkelijke 18e eeuwse loodsen, bestemd voor werkzaamheden in het noordelijke deel van het Hoogheemraadschap van Rijnland. De houtloods was bestemd voor de opslag van hout. De loods is opgetrokken uit hout onder een pannen zadeldak met rechts een aanbouw. In de puntgevels een luik vensters met kleine roedenverdeling. Inwendig resteert nog grotendeels de houten draagconstructie met telmerken. De timmerloods was bestemd voor het verrichten van timmerwerkzaamheden. De loods is deels opgetrokken uit baksteen en deels uit hout onder een zadeldak met dakpannen. In de voor- en achtergevels een luik en vensters met kleine roedenverdeling, in de zijgevels negenruitsvensters, gootlijsten op klossen en staafankers. 

Inrijpoort (Complex Gemeenlandshuis)

• Bouwjaar: 18e eeuw
• Adres: Spaarndammerdijk 23
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: Het Rijnlandshuis in Spaarndam is een voormalig gemeenlandshuis van het hoogheemraadschap Rijnland. In het gemeenlandshuis kwam het bestuur van het waterschap bijeen, meestal na de inspectie van de dijk en de sluizen. Het Rijnlandshuis was 1 van de 3 gemeenlandshuizen van Rijnland, de andere 2 stonden in Leiden en Halfweg. In 1641 werd naast het oorspronkelijke gemeenlandshuis ‘Huis te Oosterwaal’ een timmerhuis gebouwd, het huidige gemeenlandshuis. Het Rijnlandshuis had vooral een belangrijke functie als woonhuis voor de opziener van Rijnland. Bekende waterstaatkundigen als Cruquius, Brunings en Conrad hebben in dit huis gewoond. Daarnaast was er ruimte voor een reparatiewerkplaats en opslag.

Gemeenlandshuis (Complex Gemeenlandshuis)

• Bouwjaar: 1641
• Adres: Spaarndammerdijk 23
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: Het terrein van het gemeenlandshuis van Rijnland is omringd door een 18e-eeuwse tuinmuur. Aan de zuidwest zijde van het Gemeenlandshuis bevindt zich een ijzeren inrijhek, tussen twee gemetselde pijlers met pijnappelvormige bekroning. Het opschrift RIJNLAND is later aangebracht.

Tuinmuur (Complex Gemeenlandshuis)

• Bouwjaar: 18e eeuw
• Adres: Spaarndammerdijk 23
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: Het terrein van het gemeenlandshuis van Rijnland is omringd door een 18e-eeuwse gemetselde tuinmuur.

Spaarndammerdijk

• Bouwjaar: 1220
• Adres: Spaarndammerdijk
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Vanaf de tiende eeuw verlaagden boeren de grondwaterstand van de veengronden in de huidige Verenigde Binnenpolder door sloten te graven. Maar door de afwatering klinkte het veen in. Vooral het IJ, dat toen in open verbinding met de zee stond, vormde een bedreiging voor het laaggelegen land. Een dijk moest het gebied beschermen. De eerste dijk liep van Spaarndam tot Amsterdam en gaat vermoedelijk terug tot de 12e eeuw. Vóór de Sint-Elizabethsvloed van 1421 volgde de Spaarndammerdijk de oever van het IJ. Maar nadat daarbij de Spaarndammerdijk bij Spaarnwoude was bezweken, en een vloedgolf van het IJ het land tot bij Leiden onder water had gezet, werd in 1422 begonnen met de aanleg van een nieuwe dijk. Deze bestond uit 2 dijken; een hoge IJdijk en een ‘inlaag' of ‘inlaagpolder’ met daaromheen de Inlaagse dijk. Toch bezweek de dijk nog een aantal maal in de 15e en 16e eeuw. Het onderhoud van de dijk lag bij de inwoners van de dorpen, maar die konden deze last steeds moeilijker aan. Toen de dijkgraaf en hoogheemraden van Rijnland de Spaarndammerdijk na het beleg van Haarlem inspecteerden bleek deze in een zeer slechte toestand. De dorpelingen droegen in 1578 het beheer van de dijk over aan het hoogheemraadschap Rijnland. Na de inpoldering van het IJ in 1873 verloren de dijken hun functie. Ze vormen nog wel een zichtbare grens tussen het oude en het nieuwe land.

Middeleeuwse kelders

• Bouwjaar: onbekend 
• Adres: Kerkweg 27-28
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Er is lang gedacht dat er onder het dorpje Spaarnwoude resten zouden liggen van een oud kasteel. Er is intensief archeologisch onderzoek gedaan tussen 2009 en 2011. Er zijn wel kelders te vinden, gemetseld met middeleeuwse klinkers, maar naar alle waarschijnlijkheid zijn deze niet van een kasteel. 

Scherfvrij onderkomen aan de Lage Dijk nabij Fort Penningsveer

• Bouwjaar: 1918
• Adres: Lagedijk 6
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: Het scherfvrij onderkomen aan de Lage Dijk maakt deel uit van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Samen met het nabijgelegen Fort Penningsveer was het onderdeel van de Positie bij de Liede. Tussen de Spaarndammerdijk en het Fort Penningsveer werd tussen 1916 en 1919 langs de Lage Dijk een reeks identieke onderkomens aangelegd.

Kruitmagazijn

• Bouwjaar: 1809-1810
• Adres: Kerkweg 19
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: Het kruitmagazijn was oorspronkelijk onderdeel van de Posten van Kraijenhoff, de voorganger van de Stelling van Amsterdam. Ook de militaire strategie van deze ‘Oude Stelling van Amsterdam’ was gebaseerd op inundatie van de ommelanden met verdedigbare aardwerken. Achter de verdedigingslijn moesten kruitmagazijnen de batterijen snel van munitie kunnen voorzien. Van de geplande 16 magazijnen werden er 5 uitgevoerd, waarvan het magazijn bij Spaarnwoude als enige is bewaard is gebleven. Het gebouw is in 2003 verbouwd tot woonhuis en wordt sindsdien bewoond.

Voorstelling bij Vijfhuizen

• Bouwjaar: 1917-1919
• Adres: Cruquiusdijk 122
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: De Voorstelling bij Vijfhuizen is onderdeel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten. De Voorstelling bij Vijfhuizen was een voorpost en terugtrekpost voor troepen in het veld bij het nabijgelegen Fort bij Vijfhuizen. In een 500 meter lange strook liggen 20 scherfvrije onderkomens met op vijf punten geschuts- en mitrailleuropstelplaatsen, alle van gewapend grindbeton. 3 originele grenspalen geven de grens van het militaire terrein aan. Het terrein tussen de Cruquiusdijk en de Spieringweg is tegenwoordig in gebruik als golfterrein, het heuvelachtige landschap van de Voorstelling past goed bij dit gebruik.

Fort bij Vijfhuizen

• Bouwjaar: 1897
• Adres: Fortwachter 1-3
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: Fort bij Vijfhuizen is onderdeel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten. Fort bij Vijfhuizen is in 1897 ontworpen en is één van de eerste betonnen gebouwen in Nederland. Het gebruik van beton voor verdedigingswerken was noodzakelijk na de uitvinding van de ‘brisantgranaat’, die zo’n vernietigende kracht had dat metselwerk hier niet tegen bestand was. De taak van het Fort bij Vijfhuizen was om de Ringvaart en -dijk van de Haarlemmermeerpolder te verdedigen. Na het onder water zetten van het gebied zouden deze ringvaart en -dijk namelijk toegang kunnen geven aan de vijand. De genieloods naast het fort ligt is een uniek voorbeeld is van een metalen loods. De andere genieloodsen binnen de Stelling van Amsterdam zijn van hout. De renovatie van het Fort bij Vijfhuizen tot het huidige ‘Kunstfort' is een succesvol voorbeeld van herbestemming naar een nieuwe, betekenisvolle functie.

Damsluis in de IJtocht

• Bouwjaar: 1889
• Adres: IJtocht
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: De damsluis in kanaal de IJtocht is onderdeel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten. In de IJtocht, de Hoofdtocht en de Slotertocht werden bomvrije damsluizen geplaatst onder een aarden wal. In vredestijd maakte de dam de scheepvaart en het bemalen van de polder mogelijk. In oorlogstijd kon de dam het kanaal afsluiten bij het onderwater zetten van het zuidelijk deel van de polder.

Batterij aan de IJweg

• Bouwjaar: 1906
• Adres: IJweg
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: De batterij aan de IJweg is onderdeel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten. Vanuit deze batterij kon het terrein tussen het Fort bij Hoofddorp en het Fort bij Vijfhuizen verdedigd worden. Anders dan de oudere (neven)batterijen, is de batterij aan de IJweg opgezet als een klein fort; een complex van bomvrije gebouwen van ongewapend beton. Dit was een aanpassing van het standaardontwerp, een tussenvorm van batterij en fort. Het fort, onderdeel van de Geniedijk, is voor een groot deel afgebroken. Onder een aarden heuvel ligt nog wel het kruitmagazijn. De batterij aan de Sloterweg is het best bewaarde exemplaar van dit type.

Eendenkooi Stokman

• Bouwjaar: 1701
• Adres: Kromme Spieringweg 355
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Een eendenkooi is een natuurgebied, ingericht om wilde eenden te vangen als bron van voedsel. Het centrum van de kooi bestaat uit een rechthoekige vijver. Wilde eenden worden een pijp ingelokt en komen vervolgens in een fuik terecht. Deze zogenaamde neerkooi is de enige in Nederland met een originele visfuik. Het vangen van wilde eenden behoort van oudsher tot de 'vogelarij', een onderdeel van de jacht. Het eerste octrooi voor de kooi werd in 1701 verleend door de Staten van Holland aan Jan Willems om in de heerlijkheid Nieuwerkerk, Schalkwijk en Vijfhuizen "een Voogel-koij opte rechten". Willems had zich het beroep van kooiker, dat nogal wat vakkennis vereiste, sinds "langen tijt" eigen gemaakt. De kooi werd gevestigd op een landtong in het Spieringmeer. Dat land werd echter door de pastoor van Schalkwijk nagelaten aan de kerk en in 1757 gekocht door Gerrit Stokman, later schepen van Vijfhuizen en zelf ook kooiker. In de aanloop naar de droogmaking van het Haarlemmermeer voerde de familie Stokman een reeks processen tegen de voorgenomen onteigening van hun landerijen. De eendenkooi kwam binnen de nieuwe polder te liggen en de overheid werd verplicht duikers en een draaibrug aan te leggen. De kooiker kreeg het recht een stiltegebied af te zetten van 1318 meter in alle richtingen.  Het kooigebied werd met een sloot van het nieuwe land afgescheiden. In 1990 is de eendenkooi in eigendom overgedragen aan de Landschap Noord-Holland. De familie Stokman oefent nog steeds het kooibedrijf uit. Het kooibedrijf is een zeldzaam restant van economische activiteit op het oude land van vóór de drooglegging. Ook het grote aantal zeldzame, bedreigde planten- en boomsoorten maakt het een bijzonder monument.

Boerderij de Dageraad

• Bouwjaar: voor 1868
• Adres: Kromme Spieringweg 402
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Stelpboerderij van vóór 1868. De boerderij lag eerst buiten het dorp maar is door de uitbreiding van Vijfhuizen midden in de woonbebouwing komen te liggen. De voorgevel waarachter het woongedeelte ligt is opgetrokken uit rode baksteen in halfsteensverband. De vensters hebben de oorspronkelijke indeling (zesruiters). Het achterdeel heeft zwartgeteerde, gepotdekselde wanden. De kap is gedekt met rode oud-Hollandse pannen. De nok is verlengd. De schoorsteen zit midden in het voorgevelschild. Op het erf staan nog enkele opstallen. Kenmerkend voor een stelpboerderij is dat de woon- en werkruimtes zich onder één dak bevinden. De Friese stelpboerderij is gebaseerd op de Noord-Hollandse stolpboerderij en werd begin 17e eeuw geïntroduceerd na de droogmaking van een aantal Friese meren. De Friese stelp langer is dan de stolp omdat in de Friese – en later ook Hollandse - polders grotere boerderijen nodig waren.

Complex: School en onderwijzerswoning De Waterwolf

• Bouwjaar: 1866
• Adres: Kromme Spieringweg 436-438
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: De openbare lagere school no. 3 was in gebruik van 1866 tot 1978. Het is, samen met de Boekelschool uit Abbenes, het enige voorbeeld van de schoolbouw uit de beginperiode van de polder. De school vormt het oude dorpscentrum van Vijfhuizen, samen met het winkeltje, de voormalige kerk en het arbeidershuisje. In 1980 kwam een bibliotheek in het pand en sinds 2001 heeft het schoolgedeelte de functie van dorpshuis. De school is in de loop der tijd verbouwd, zoals de aanbouwen aan de achterzijde en een nieuw voorgeveldeel. De gevelindeling van de woning is authentiek.

Winkel met woonhuis

• Bouwjaar: 1919
• Adres: Kromme Spieringweg 440
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Eenvoudig woonhuis met winkel, gemetseld in rode steen in halfsteensverband. De aanbouw is van later datum. De nok is onder de windveer versierd met houtwerk. De gevelindeling is oorspronkelijk, ook het smeedijzeren hekje voor de deuren op de eerste verdieping en de geglazuurde stenen raamdrempels. Dit pand is een goed geconserveerd exemplaar van een typisch winkel-woonhuis uit de periode vóór de opkomst van het grootwinkelbedrijf. Dit pand typeert samen met de school, de voormalige kerk en het arbeidershuisje het oude dorpscentrum.

Graanpakhuis

• Bouwjaar: onbekend
• Adres: Kromme Spieringweg 458-460
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: In dit pakhuis werd het graan verzameld voordat het per boot verder werd vervoerd. Dit is één van de zeldzame voorbeelden van typisch vroeg 20e-eeuwse industriële bouw uit de Haarlemmermeerpolder. Heel duidelijk is hier de binding met het agrarische karakter van Haarlemmermeer. De gevels zijn gemetseld met rode steen in staand verband met staafvormige muurankers in de zijgevels. Nabij de nok en de goten siermetselwerk (uittandingen etc.). De zadeldaken zijn gedekt met rode geglazuurde Tuiles du Nord. De pakhuisdeuren zijn verhoogd in een later stadium.

Woonhuis

• Bouwjaar: 1880 
• Adres: Kromme Spieringweg 513
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Een eenvoudig woonhuis dat opgetrokken is uit rode steen in halfsteensverband. Het zadeldak is gedekt met oud-Hollandse gesmoorde pannen. De aanbouw is van later datum. Dit is een karakteristieke arbeiderswoning en een goed voorbeeld van de woonomstandigheden van de arbeidersklasse op het eind van de vorige eeuw in de polder. Dit huis vormt samen met de school, de voormalige kerk en het winkeltje het oude dorpscentrum.

Ophaalbrug

• Bouwjaar: 1931
• Adres: Ringvaart
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Deze houten ophaalbrug verbindt Haarlem met de Haarlemmermeerpolder. De brug is uitgevoerd met stalen liggers op hardhouten palen en gemetselde landhoofden. In 1972 zijn de eiken liggers vervangen door stalen balken. Sinds 1994 is er nieuw houten leuningwerk en regelt een elektromotor de bediening van de brug.

Nevenbatterij van het Fort bij Vijfhuizen

• Bouwjaar: 1904
• Adres: Spieringweg
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: Deze batterij is onderdeel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten. De nevenbatterij bood plaats aan 4 geschutsopstelplaatsen en 5 munitiemagazijnen, alle van ongewapend steenslagbeton. De stalen schuifluiken van de munitienissen, en de de schuifdeuren, zijn verdwenen. Vanuit de batterij kon het terrein ten westen en zuidwesten van het Fort bij Vijfhuizen worden verdedigd. De nevenbatterij is de eerste van 3 nevenbatterijen in de Linie door de Haarlemmermeerpolder (Geniedijk).

Stationgebouw Vijfhuizen

• Bouwjaar: 1911-1912
• Architect:Hollandse Electrische Spoorweg-Maatschappij
• Adres: SPieringweg 510 
• Type: Rijksmonument
• Omschrijving: Architect Hollandse Electrische Spoorweg-MaatschappijEen van de vrijstaande stationsgebouwen van de voormalige Haarlemmermeerspoorlijn, aangelegd tussen 1900 en 1915 in opdracht van de Hollandsche Electrische Spoorweg-Maatschappij (HESM). Op de eerste verdieping bevond zich de woning voor de stationswachter. Sinds 1995 is het stationsgebouw in gebruik als woonhuis. De boogvelden boven de ramen bevatten geglazuurde tegeltjes met voorstellingen die verwijzen naar de spoorwegen en het Hollands landschap. Het interieur is nog gedeeltelijk intact, zoals de tegelvloer, de lambrisering van geglazuurde tegels in diverse tinten en de houten lokettenwand in de hal. Anders dan de naam doet vermoeden, is de spoorlijn altijd met stoomlocomotieven blijven rijden. In 1939 werd de lijn overgenomen door de Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij.

Boerderij Schapenburg

• Bouwjaar: 1861
• Adres: Spieringweg 536
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Boerderij Schapenburg is gebouwd in de eerste jaren na de droogmaking. Het is een L-vormig woonhuis met aangebouwd bedrijfsdeel, met Betuwse invloeden. Beide zadeldaken met zwart geglazuurde Hollandse pannen, de flauwe dakhelling is kenmerkend voor de bouwstijl. In de muren rozetvormige gietijzeren muurankers. De woning heeft uitgesneden windveren en versierde gootlijsten. Het huis heeft nog de oorspronkelijke kozijnen met deels zes-ruiter-ramen, voorzien van groene luiken. Het bedrijfsgedeelte heeft ronde gietijzeren ramen. De dakkapel is van later datum.

Hevel op de Ringdijk nabij Fort bij Vijfhuizen

• Bouwjaar: 1894
• Adres: Spieringweg 613
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: Deze hevel is onderdeel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten. De hevel had als doel water uit de Haarlemmermeerringvaart in te laten op de binnengracht van het Fort bij Vijfhuizen. De gietijzeren hevelbuis is 52 meter lang, heeft een diameter van 50 cm en bestaat uit 16 rechte en 3 gebogen buisdelen. De hevelinrichting, een standpijp met kraan en pomp naar de ringvaart, staat in een houten kast op de ringdijk. De buis kon geopend worden door vanaf de houten aanlegsteiger de afsluiter met een verticale drijfstang omhoog te schuiven.

Burggen over het voor- en achterkanaal bij de IJweg

• Bouwjaar: 1891
• Adres: IJweg
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: Deze bruggen zijn onderdeel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten. Waar de IJweg de Geniedijk kruist, leidt het wegdek met opritten omhoog. Over het Voor- en Achterkanaal, aan beide zijden van de dijk, wordt de weg met stenen bruggen over de kanalen geleid. De bruggen liggen schuin over het water met een opening van 5 meter. Op de paalfundering en houten vloer zijn landhoofden gemetseld met hardstenen blokken op de hoeken. Het brugdek wordt gedragen door ijzeren liggers. Op de plaatsen waar de Hoofdweg en de Rijnlanderweg de Geniedijk kruisen zijn vergelijkbare bruggen aangelegd.

Aula van Rietveld

• Bouwjaar: 1958-1966
• Architect: Gerrit Rietveld
• Adres: Spieringweg 1021 
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: In 1958 kreeg architect Gerrit Th. Rietveld de opdracht een ontwerp te maken voor een aula voor begraafplaats De Wilgenhof. Bij het ontwerp van het gebouw hield Rietveld rekening met het verloop van de begrafenisplechtigheid. Die taakopvatting maakt het gebouw, evenals de verhoudingen, materiaalgebruik, detaillering en ruimtelijke beleving onmiskenbaar een exponent van de vernieuwende kunst- en architectuurstromingen van die tijd. De realisatie ondervond nogal wat financiële en technische hindernissen. Pas in 1966, 2 jaar na het overlijden van Rietveld zelf, werd de aula geopend. Toen de luchthaven Schiphol in het jaar 2000 toestemming kreeg voor een vijfde baan, werd de aula herbouwd bij de begraafplaats Meerterpen in Zwaanshoek. De aula bestaat uit twee vrijstaande bouwvolumes, uitgevoerd in witte en grijze geglazuurde baksteen. Rietveld werkte in zijn architectuur met vlakken en lijnen. Ook heeft de Aula tal van kenmerkende details zoals de ranke stalen kolommen in het zicht, de gevelbeëindigingen, de taatsdeuren, de verdraaide kozijnstijlen en de overdekte loopgang aan de zijkant van het gebouw.

Woonhuis met winkel

• Bouwjaar: 1910
• Adres: Zwanenburgerdijk 439-440
• Type: Gemeentelijk monument
• Omschrijving: Het dubbele woon-winkelpand werd gebouwd in 1910 en is onderdeel van de oudste dijkbebouwing aan de Ringdijk van de Haarlemmermeer. Het winkelpand herinnert aan de kleinschalige bedrijfjes en winkels die ontstonden samen met de dorpen langs de Ringdijk. Het pand bestaat uit twee gescheiden symmetrische woonwinkelgedeeltes. Achter de winkel leiden trappen naar de bovenverdieping, de kelder en een keuken. Het middendeel bestond uit een voor- en achterkamer. De bevoorrading gebeurde via een toegangsdeur in de zijgevel. De dakkapel is in 1977 vervangen door de huidige.

Damsluis in de Ringvaart

• Bouwjaar: 1889
• Adres: Zwanenburgerdijk 510
• Type: Provinciaal monument
• Omschrijving: De damsluis bij Halfweg is onderdeel van de Stelling van Amsterdam, de 135 km lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Uniek aan de Nederlandse kringlinie was dat het de vijand tegen zou houden door het land onder water te zetten.Het doel van deze sluis was om in oorlogstijd, als het gebied onder water was gezet, een boezem in de Liede te vormen. De sluis ligt ten zuidoosten van Halfweg, bij Zwanenburg, in de Ringvaart. Het sluishoofd is in het noordoosten aangesloten op de Osdorper Bovenpolder en in het zuidwesten op de Haarlemmermeerpolder. De sluis bij Halfweg maakt deel uit van een geheel van 4 sluizen. Volgens een ontwerp van 1889 lagen deze ook in de Haarlemmermeerringvaart bij Vijfhuizen, in de Fuikbaart, in de Trekvaart van Haarlem naar Halfweg en 2 sluizen bij het Penningveer.